«مسجد جامع نیشابور» کهن‌ترین و مستحکم‌ترین بنای به جای مانده از عصر تیموری
سرخط نیوز/خراسان رضوی یک پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: مسجد جامع که بزرگترین و کهن‌ترین بنای برجای مانده در نیشابور جدید محسوب می‌شود در دوران «سلطان حسین بایقرا» در عصر تیموری به سعی و اهتمام «پهلوان علی کرخی» ساخته شده است.
رجبعلی لباف خانیکی در گفت‌وگو با سرخط نیوز اظهار کرد: پس از ویرانی نیشابور و قتل عام اهالی آن شهر در سال ۶۱۸ هجری قمری، مردم کمی که در اطراف پراکنده شده و جان سالم به در برده بودند به شادیاخ پناه بردند.
وی افزود: خرابه‌های دروازه شادیاخ را با دیوارها و پوشش‌های ناپایدار سامان دادند و در کنار حصار شادیاخ نیز با مصالح حاصل از خرابی‌ها سرپناه‌های محقری ساختند و با تحمل درد، رنج و مصیبت‌های ناشی از شبیخون مغولان، جنگ و درگیری خونین و دست‌نشاندگان مغول از سویی و قحط، غلا، بیماری و گرسنگی از سوی دیگر دست به گریبان بودند تا اینکه در سال ۶۵۱ هجری قمری زلزله‌ای باز مردم رنج کشیده نیشابور را بی‌خانمان کرد.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی تصریح کرد: به دنبال آن اتفاق ناگوار «عزالدین طاهر زنگی» و پس از او پسرش «وجیه‌الدین زنگی» به وزارت خراسان تعیین شدند. در دوران آن‌ها مردم نیشابور طعم آسایش نسبی را چشیدند اما دیری نشد که در سال ۶۶۹ هجری قمری چنان زلزله‌ای در نیشابور اتفاق افتاد که به گفته «رشیدالدین فضل‌الله» دیواری برای پناه پرندگان باقی نماند و شهر کهن نیشابور از نقشه جغرافیا محو شد.
وی عنوان کرد: در همان سال وجیه‌الدین زنگی در حدود یک فرسنگی غرب کهندژ نیشابور کهن و نزدیک «چشمه مویدیه» امر به عمارت شهر جدیدی به نام «نیشابور» داد. گویا تا اواخر عصر تیموری بنای قابل توجهی در آن شهر ساخته نشد اما در آن سال‌ها و به خصوص دوران «سلطان حسین بایقرا» آخرین پادشاه تیموریان و وزیر اندیشمندش «امیر علیشیر نوائی» بناهای مهم و مستحکمی در نیشابور جدید ساخته شد که «مسجد جامع» یکی از آن بناها بود.
لباف خانیکی خاطرنشان کرد: مسجد جامع که بزرگترین و کهن‌ترین بنای برجای مانده در نیشابور جدید محسوب می‌شود که در سال ۸۹۹ هجری قمری به سعی و اهتمام «پهلوان علی کرخی» ساخته شده است. ابعاد مسجد ۹۴ در ۳۵.۷۵ متر است. مسجد جامع نیشابور به تبع از مساجد ۲ ایوانی خراسان با ۲ ایوان و ۲ شبستان در طرفین ایوان قبله و رواق‌هایی در اطراف ساخته شد که اکنون دهانه‌های جلو آن‌ها بسته و کارکرد شبستان ستون‌دار به خود گرفته‌اند.
وی ادامه داد: در گذشته در میانه صحن یا میانسرای مسجد به وسعت ۱.۵۹ در ۸.۴۵ متر پایاب یا وضو خانه‌ای وجود داشته که به آب جاری قنات در عمق منتهی می‌شد اما بعدها بسته و به حوض سیمانی تبدیل شده است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی بیان کرد: مسجد جامع نیشابور در ابتدا به تبع مساجد ۲ ایوانی به شیوه رازی با آجر و بی‌پیرایه ساخته شده و گویا تزئینات آن منحصر به مقرنس‌های انتهای ایوان قبله بوده است. اما بعدها به استناد کتیبه بالای محراب در سال ۱۱۲۶هجری قمری توسط «عباسقلی خان بیات» مرمت شده و نمای ایوان‌ها با طاق‌نما و آجرکاری‌های برجسته بر پیشانی ایوان‌ها زینت یافته و در سال‌های اخیر نیز به تزئینات دیگری آراسته شده که چندان با ساختار اصلی و اولیه بنا همخوانی ندارد.
وی اظهار کرد: مسجد جامع ۳ ورودی داشته و ورودی اصلی آن در کوچه مجاور از انتهای ایوان شمالی به داخل باز می‌شده و به فاصله کمی از خیابان امام خمینی قرار دارد. ۲ ورودی فرعی دیگر در جبهه‌های شرقی و غربی به کوچه‌های مجاور گشوده می‌شوند. در جلو ورودی شمالی مسجد پیشخوان ایجاد شده و ورودی از انتهای ایوانی واقع بر دیوار جنوبی پیشخوان به هشتی گشوده می‌شود.
لباف خانیکی اضافه کرد: بر روی ۲ پایه ایوان ورودی ۲ لوحه سنگی به سال ۱۰۲۱هجری قمری نصب شده است. به استناد کتیبه لوحه غربی به دستور شاه عباس اول اهالی نیشابور از پرداخت مالیات معاف شده‌اند و طبق محتوای کتیبه شرقی علاوه بر این که تجار از پرداخت عوارض معاف شده‌اند، مقرر شد که هیچ فردی از قورچیان، غازیان، ملازمان، غلامان و غیره و ذالک در خانه رعایا و سکنه نیشابور نزول نکند و به هیچ وجه ایجاد مزاحمت نکند.
وی گفت: شنیده‌ها حاکی از این است که مسجد جامع نیشابور در گذر زمان تحول یافته است که می‌توان به مواردی اشاره کرد؛ مسجد در ابتدا ۲ ایوانی بوده و بر ۲ سوی شرق و غرب رواق‌های مسقف با دهانه‌های باز به سمت صحن بوده که بعدها دهانه‌ها بسته شده و رواق‌ها به شبستان تبدیل شده‌اند. بر فراز ایوان قبله به بلندای ۵.۱۹ متر مناره‌هایی برافراشته شده و بعدها جمع‌آوری شده است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: پایاب میانه صحن مسجد جمع‌آوری و به حوض تبدیل شده است. پایه ایوان‌ها نماسازی، پیشانی و لچکی‌های ۲ طرف طاق ایوان با آجرهای برجسته زینت یافته است. ازاره پایه‌های ایوان قبله کاشی‌کاری شده است. حاشیه‌های محراب مسجد با رنگ آبی نقاشی و بر اطراف محراب قاب کاشی مکتوب اضافه شده است و کف سنگ فرش یا آجر فرش نیز تعویض شده است که از جمله تحولات مسجد جامع به شمار می‌رود. همچنین باید متذکر شد که این مسجد در ۲۱ آبان ماه سال ۱۳۱۷ در فهرست آثار ملی نیز ثبت شده است.
انتهای پیام