یک حکومت طالبانی دیگر؛ این بار در شمال سوریه؟ تحریرالشام چه می خواهد؟

نوژن اعتضادالسلطنه- هیچ گونه آزادی بیان یا عقیده سیاسی وجود ندارد. مردم باید از قوانین سختگیرانه ای در مورد نحوه لباس پوشیدن و کوتاه کردن مو های خود پیروی کنند و رفتار در مکان های عمومی به شدت محدود شده است. برگزاری جشن های ازدواج در تالار های عروسی ممنوع است و زن و مرد مجاز به اختلاط در ملاء عام نیستند. ساکنان محلی می گویند اعضای آن گروه به آرایشگاه ها حمله می کنند و تهدید کرده اند که اگر به “آرایشگری قانونی” پایبند نباشند محل کسب و کارشان را پلمپ می کنند. اعضای گروه در مورد مدل موی “مجاز” و حتی روش کوتاه کردن محاسن نیز اعمال نظر می کنند و می گویند تمام مو ها باید به یک اندازه کوتاه شوند. بنر هایی با عنوان “نگهبانان فضیلت” در سطح شهر نصب شده اند. همچنین زنان دیگر در دانشگاه ثبت نام نمی شوند؛ با طرح این بهانه که دانشگاه فاقد زیرساخت های لازم برای تخصیص بخش ویژه برای زنان است. طبق فرمان صادر شده در آگوست ۲۰۲۳ از سوی وزارت آموزش و پرورش کلیه مراکز آموزشی خصوصی باید از هفت مقررات برگرفته از شریعت اسلامی پیروی کنند که سه مورد آن مختص زنان کارکنان و دانش آموزان بوده است. زنان موظف به رعایت قوانین پوشش شرعی و پوشیدن لباس های گشاد و پوشیده هستند. علاوه بر این به زنان دستور داده شده که از “روند های مغایر با آموزه های دین و هنجار های [اسلامی]» از جمله آرایش (میک آپ) ” دوری گزینند.

“کمیته کشاورزان” در مورد در نحوه لباس پوشیدن زنان (و دختران نه ساله به بالا) دخالت می کند و اصرار دارد که دختران حجاب و عبایی داشته باشند که به پای آن ها برسد. آنان همچنین دختران و پسران را از سال چهارم ابتدایی از یکدیگر جدا می کنند. همچنین مانع از اختلاط دانشجویان دختر و پسر دانشگاه ادلب در شبکه های اجتماعی شده بودند. هیچ سیستم قضایی حاکم بر دادگاه ها وجود ندارد و در عوض روحانیون مذهبی وجود دارند که اقتدار آن ها بر اساس پیشینه مذهبی آنهاست.

در ظاهر به نظر می رسد این روایتی از زندگی مردم افغانستان تحت حاکمیت طالبان در افغانستان باشد اما واقعیت آن است که این تنها جنبه ای از زندگی ساکنان ادلب تحت کنترل گروه سلفی – تکفیری تحریرالشام است که در روز های اخیر دامنه درگیری های مسلحانه را علیه نیرو های حامی حکومت سوریه افزایش داده است.

از زمان تصرف ادلب توسط نیرو های مخالف حکومت سوریه در سال ۲۰۱۵ میلادی چهره آن منطقه تغییر کرد. ارتش آزاد سوریه در ابتدا و سپس گروه های سلفی – تکفیری از جمله “هیئت تحریرالشام” رهبری ساختار حکمرانی آن منطقه را در دست گرفتند. هیئت تحریرالشام که پیش تر با نام “جبهه النصره” شناخته می شد و از دل القاعده بیرون آمد و سپس از آن جدا شد آزادی عمل زیادی را برای روحانیون سوری و غیرسوری فراهم کرد و یک محیط حمایتی برای فتوا های آن ها ایجاد نمود. آنان تفسیر خود از شریعت اسلامی را در مناطق تحت حکمرانی شان اجرا کرده و بسیاری از اعضای ارتش آزاد سوریه از گروه های مسلح اپوزیسیون سکولار مخالف اسد را تحت عنوان اجرای “قانون قصاص” و “ارتداد” تضعیف کرده و از بین بردند.

آنان هرگونه طرح ایده تازه و مغایر ایده های خود را به چالش می کشند. برای مثال شیخ “اسامه الرفاعی” رئیس رئیس اتحادیه علمای شام و رئیس مجلس اسلامی سوری شورای اسلامی سوریه که موضعی همدلانه با ترکیه و ضدایران دارد طی خطبه ای که یکی از دلایل تجاوز به فعالان زن در سوریه دانسته شد گفته بود: “در این منطقه بسیج قوی محافل استعماری حلقه های کفر و فسق در غرب در کل غرب وجود دارد. آن ها ارتشی جمع آوری کرده و به کشور های ما فرستاده اند تا جوانان ما را از اخلاق و ارزش های خود منحرف سازند… آیا می دانید زنانی هستند که به زبان ما صحبت می کنند و در واقع اهل کشور و شهر ما هستند اما به استخدام سازمان ملل متحد و مراکز دیگر انحرافات مراکز کفر و فسق در می آیند؟ آن ها اینجا هستند تا به طور خاص در بین دختران ما تصوراتی از آنچه که خود آزادی زنان می نامند آنچه جنسیت می نامند را ترویج کنند”.

در نتیجه چنین فشار هایی دیگر هیچ زن بی حجابی در ادلب از ترس مواجهه با مجازات از سوی تحریرالشام وجود ندارد.

یکی از زنان ساکن ادلب می گوید: “ما برای رفت و آمد در عرصه عمومی با مشکل مواجه هستیم. پلیس با سخت گیری در ایست های بازرسی تحریرالشام از ما می خواهد با یک محرم (همراه مرد) رفت وآمد کنیم زیرا از دید عرف جامعه و همچنین از دید تحریرالشام که کنترل اوضاع را در دست دارد تصور اینکه زنان به تنهایی رفت وآمد یا سفر کنند -صرفنظر از آن که در چه ساعتی از شبانه روز باشد- امری مذموم قلمداد می شود”.

یک زن دیگر ساکن ادلب می گوید: “من اغلب به دلیل نپوشیدن لباس های شرعی مورد آزار و اذیت قرار می گرفتم. زمانی که هنوز مشغول تدریس بودم مدیر مدرسه مرا اخراج کرد زیرا از پوشیدن برقع (پوشش صورت) و عبا (لباس گشاد بلند) امتناع ورزیدم”.

همچنین زنان برای رفتن به دادگاه های شرعی ادلب از جمله دادگاه هایی که مسائل مربوط به احول شخصیه مانند ازدواج و طلاق را مورد رسیدگی قرار می دهند و تمام قضات آن مرد هستند بدون همراهی یک مرد محرم حق ورود ندارند. کانون وکلای ادلب و حومه آن بخشنامه ای در سال ۲۰۲۳ صادر کردند که در آن از وکلا خواسته بود “از ملاقات با موکلان زن در خارج از دادگاه بدون حضور محرم آنان خودداری کنند” تا از “اختلاط بی مورد” جلوگیری شود. کانون وکلا این تصمیم را توجیه کرد و اعلام کرده بود که آن تصمیم بدان خاطر است که “چند وکیل مرتکب تخلفات شرعی شده اند و در کافه ها با زنان رفت وآمد داشته و آن زنان بدون محرم بوده اند”. علاوه بر این دادگاه ها احکام سخت گیرانه و نامتناسبی را علیه زنان و دختران صادر می کنند؛ از جمله شلاق سنگسار یا مرگ برای جرایم ادعایی مانند زنا نافرمانی یا عدم تمکین.

از انتقاد از تشکیل لیگ فوتبال تا برخورد با تولیدکنندگان روغن زیتون معترض

همچنین مجلس الفتوای دولت نجات سوریه یا شورای مذهبی شامل افرادی است که در مجلس شریعت تحریرالشام نیز حضور دارند که بالاترین مرجع مذهبی آن گروه محسوب می شود و در واقع این دو ساختار با یکدیگر همپوشانی دارند. تحریرالشام همچنین رسانه های اجتماعی را رصد کرده و کاربران تیک تاک که ویدئو های ظاهرا غیراخلاقی منتشر کرده اند را بازداشت کرده است. در مارس ۲۰۲۲ میلادی تشکیل لیگ فوتبال برای جنگجویان تحریرالشام با انتقاداتی از سوی اعضای درون آن گروه از حمله “ابومحمد الحلبی” مواجه شد. او گفته بود که اپوزیسیون سوریه و گروه های اسلامگرای دیگر که بهبود وجهه خود نزد غرب را در اولویت قرار داده اند با اقداماتی چون برگزاری بازی فوتبال به “خودتحقیری” دست زده اند.

تحریرالشام همچنین مخالفت و اعتراضات عمومی را بر نمی تابد. برای مثال در نوامبر ۲۰۱۹ پس از آن که تولیدکنندگان روغن زیتون مجبور شدند روغن را به عنوان بخشی از زکات که به عنوان کمک های اجباری بین فقرا توزیع می شود به تحریرالشام تحویل دهند اعضای آن گروه با شلیک گلوله به معترضان در شهرک کفر پاسخ دادند که به کشته شدن پنج نفر انجامید.

تداوم سرکوب در داخل همزمان با تلاش برای ارائه چهره ای میانه رو به غرب برای برسمیت شناخته شدن بین المللی

“ابومحمد الجولانی” رهبر تحریرالشام پس از جدایی از القاعده در تلاش بوده تا چهره ای معتدل تر از آن گروه ادامه دهد و مشروعیت بین‎المللی کسب کند اما در عمل به ایجاد یک مرجع صدور فتوای مذهبی بر ادلب و حومه غربی حلب ادامه داد و مخالف کثرت گرایی بوده و مخالفان تحریرالشام را تکفیر کرده است. جولانی بار ها از “موجودیت و حوزه سُنی” صحبت کرده و منتقدان اش درباره پیامد های بازی با کارت مذهبی و فرقه ای هشدار داده اند.

“هیئت تحریرالشام” برای اولین بار در ژانویه ۲۰۱۲ با نام جبهه النصره برای مردم شام” ظاهر شد و شاخه ای از دولت اسلامی در عراق بود که با القاعده بیعت کرد. درگیری با دولت اسلامی و اعلام بیعت با القاعده باعث شد که جبهه النصره بسیاری از اعضای خود را از دست بدهد اعضایی به دولت اسلامی در عراق یا همان داعش پیوستند. جبهه النصره در تاریخ ۲۸ ژوئیه ۲۰۱۶ از القاعده جدا شد و تشکیل گروهی به نام “جبهه فتح الشام” را پس از درگیر شدن چندین جناح با یکدیگر اعلام کرد. جدایی از القاعده باعث شد بسیاری از روحانیون و رهبران جبهه النصره به طور متوالی از آن گروه جدا شوند. رقابت جبهه النصره بر سر ایدئولوژی سلفی – تکفیری در سوریه به دولت اسلامی محدود نشد بلکه به گروه دیگری به نام جند الاقصی که یکی از برجسته ترین گروه های رقیب جبهه النصره برای جذب پیروان تفکر سلفی – تکفیری بود نیز گسترش یافت. در سال ۲۰۱۷ میلادی با افول قدرت داعش و حذف دیگر گروه های رقیب هیئت تحریرالشام فضا را برای قدرت گیری بیش تر مساعد دید. جولانی به رویکرد عملگرایانه خود ادامه داد و تلاش کرد پس از ورود ترکیه به مناطق تحت کنترل آن گروه اعضای خود را متقاعد کند که تحریرالشام مشکلی برای ترکیه نیست و موضع صلح آمیز در قبال ترکیه مغایرتی با شرع ندارد.

صحبت های جولانی در سال ۲۰۲۰ درباره کنار گذاشتن آرمان های جهادی فراملی و تمرکز صرف بر اداره منطقه تحت کنترل تحریرالشام برای جلب نظر مساعد غرب نسبت به تحریرالشام بود. جولانی سپس در سال ۲۰۱۹ میلاید مرحله جدیدی را با تمرکز بر مبارزه با ایران و روسیه اعلام کرد. جولانی با کاربرد اصطلاح “حوزه و موجودیت سُنی” در سال های ۲۰۱۶ ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ سعی در تشدید انشقاق در جامعه سوریه به ضرر حکومت علوی سوریه داشت.

اخلاق عمومی و مدیریت حلال و حرام

تحریرالشام خود به تنهایی یا در قالب بخش غیرنظامی اش تحت عنوان “دولت نجات سوریه” به تعطیل کردن رستوران ها و مراکز مختلف به اتهام “نقض قوانین شرعی” مبادرت ورزیده است. در یکی از موارد در ماه آگوست ۲۰۲۴ مسابقات پارالمپیک در استادیوم شهرداری ادلب برگزار شد. روحانیون پس از برگزاری مسابقات آن رویداد را “رخدادی مکروه مشرکانه و کفرآمیز از نظر فرهنگی” توصیف کردند و خواستار فعال شدن فوری حسبه (پلیس اخلاقی) شدند. دولت نجات سوریه به سازمان برگزار کننده مسابقات اخطار داد که آنچه در آن رویداد رخ داد “مغایر با فرهنگ آداب و سنن” بوده و سپس فرمانی مبنی بر ممنوعیت برگزاری مراسم بدون صدور مجوز صادر شد.

فقط خدا اختیار دارد که چیزی را حرام اعلام کند

ابومحمد الجولانی در جلسه ای در آوریل ۲۰۲۳ با بیان اینکه حرام اعلام کردن چیزی مستلزم دلیل و برهان قطعی است اظهار داشت که فقط خداوند است که چیزی را حرام اعلام کند و مرجع روی زمین حق دارد اعمال را ممنوع کند و حلال و حرام را مدیریت کند.

یک نسخه غیررسمی از پروژه “قانون اخلاق عمومی” دولت نجات سوریه که شامل ۱۲۸ ماده است؛ مجموعه ای از قوانین و مقررات مربوط به نظام اخلاقی و رفتاری افراد در ادلب را شامل می شود. اعمال ممنوعه مدنظر دولت نجات سوریه را توهین به خدا انبیاء و دین تحقیر شعائر نماد ها و علمای اسلامی ممنوعیت سِحر و فال گیری ممنوعیت غذا خوردن در جمع در ماه رمضان ممنوعیت باز کردن مغازه ها در طول برگزاری مراسم نماز جمعه و ممنوعیت دختران دوازده ساله به بالا از بیرون رفتن بدون پوشش اعلام کرده است.  بخش های مربوط به نقض اخلاق عمومی شامل ممنوعیت اختلاط جنسیتی مگر اینکه محرم بودن افراد اثبات شود ممنوعیت آلات موسیقی و نمایش های سمعی و بصری “ناقض دین و عفت” و ممنوعیت استعمال دخانیات در مؤسسات عمومی و خدماتی بیمارستان ها مراکز درمانی داروخانه ها و حمل و نقل را شامل می شوند.

الگوبرداری تحریرالشام از قدرت گیری دوباره طالبان در افغانستان

به نظر می رسد تحریرالشام از مدل پیروزی دوباره طالبان در افغانستان الگوبرداری کرده است. رهبری تحریرالشام از زمان آغاز مذاکرات طالبان با امریکایی ها در دوحه از سال ۲۰۱۹ میلادی به این سو تحولات را رصد کرده و در حال الگوبرداری بوده است. برای تحریرالشام درس آموخته شده از تجربه طالبان آن بوده که اگر فاصله گرفتن از القاعده و خودداری از راه اندازی عملیات تروریستی خارجی منجر به برسمیت شناخته شدن بین المللی شود باید این کار را انجام داد.

تحریرالشام برای این کار توجیه دینی نیز مطرح کرده و آن را در قالب “مصلحت” و “خیر عمومی” مجاز دانسته است. در نتیجه این امکان وجود دارد که تحریرالشام در آینده با موضعی عملگرایانه تر به نوعی با ترکیه نیز همکاری کند و از آنکارا خواستار میانجی گری و حل معضلات مرتبط با خود شود در حالی که همزمان به سرکوب در داخل مناطق تحت قلمرو خود ادامه می دهد.

منابع: 
HTS: Evolution of a Jihadi Group (۲۰۲۲) , Wilson Center. 

HTS is not al-Qaeda, but it is still an authoritarian regime to be reckoned with (۲۰۲۱) , Middle East Institute.

Why Kabul Has an Echo in Idlib (۲۰۲۱) , Carnegie Endownment.

Silenced and Defamed: Women’s Organizations in North-Western Syria Under Many Layers of Oppression (۲۰۲۴) , Syrians for Truth and Justice.

Tahrir al-Sham draws religious features of Idlib (۲۰۲۴) , Enab Baladi.