غذاهای غضروف ساز در طب سنتی

غذاهای غضروف ساز در طب سنتی : بررسی علمی و پزشکی

آیا واقعاً غذاهایی وجود دارند که بتوانند غضروف آسیب دیده را ترمیم و بازسازی کنند؟ این سؤال هسته اصلی باورهای رایج در طب سنتی و دغدغه بسیاری از افراد مبتلا به مشکلات مفصلی است. در پاسخ به این سؤال باید با رویکردی علمی و مبتنی بر شواهد موضوع را بررسی کنیم. در حال حاضر از دیدگاه پزشکی مدرن هیچ غذای واحدی به تنهایی قادر به ساختن یا بازسازی غضروف آسیب دیده نیست. با این حال تغذیه نقش مهمی در سلامت کلی مفاصل کاهش التهاب و مدیریت علائم مرتبط با تخریب غضروف ایفا می کند. طب سنتی نیز با قدمتی طولانی دیدگاه های خاص خود را در مورد غذاها و گیاهان دارویی مؤثر بر سلامت مفاصل دارد. در این مقاله به بررسی جامع موضوع غذاهای غضروف ساز در طب سنتی از دیدگاه پزشکی و علمی خواهیم پرداخت تا ضمن احترام به دانش سنتی اطلاعات دقیق و مستندی را در اختیار خوانندگان قرار دهیم.

غضروف : ساختار عملکرد و اهمیت آن

غضروف یک بافت همبند تخصصی است که در بسیاری از نقاط بدن از جمله مفاصل گوش بینی و نای یافت می شود. غضروف مفصلی نوعی غضروف هیالین است که سطوح استخوانی مفاصل را می پوشاند و نقش حیاتی در حرکت روان و بدون اصطکاک مفاصل ایفا می کند. غضروف مفصلی فاقد رگ های خونی عصب و عروق لنفاوی است و تغذیه آن از طریق انتشار مواد مغذی از مایع سینوویال (مایع مفصلی) انجام می شود. این ویژگی ها غضروف را به بافتی منحصر به فرد تبدیل کرده و در عین حال ترمیم و بازسازی آن را پس از آسیب دشوار می سازد.

عملکرد اصلی غضروف مفصلی عبارت است از :

• کاهش اصطکاک : سطح صاف و لغزنده غضروف حرکت استخوان ها در مفصل را تسهیل کرده و از ساییدگی آن ها جلوگیری می کند.
• جذب ضربه : غضروف به عنوان یک ضربه گیر طبیعی عمل کرده و فشار و استرس وارده بر مفاصل را کاهش می دهد.
• توزیع بار : غضروف به توزیع یکنواخت بار در سطح مفصل کمک کرده و از تمرکز فشار در نقاط خاص جلوگیری می کند.

تخریب غضروف مفصلی که به عنوان آرتروز یا استئوآرتریت شناخته می شود یکی از شایع ترین بیماری های مفصلی است که با درد خشکی محدودیت حرکتی و کاهش کیفیت زندگی همراه است. آرتروز می تواند ناشی از عوامل مختلفی از جمله افزایش سن آسیب های مفصلی اضافه وزن ژنتیک و بیماری های التهابی باشد.

علائم و نشانه های تخریب غضروف مفصلی

علائم تخریب غضروف مفصلی به تدریج و با پیشرفت بیماری ظاهر می شوند و ممکن است در ابتدا خفیف باشند. شایع ترین علائم و نشانه ها عبارتند از :

• درد مفصل : درد معمولاً با فعالیت بدنی تشدید شده و با استراحت بهبود می یابد. در مراحل پیشرفته تر درد ممکن است در حالت استراحت نیز وجود داشته باشد.
• خشکی مفصل : خشکی معمولاً صبحگاهی است و پس از مدتی حرکت بهبود می یابد.
• محدودیت حرکتی : دامنه حرکتی مفصل به تدریج کاهش می یابد و انجام فعالیت های روزمره دشوار می شود.
• صدای ساییدگی یا تق تق مفصل : در حین حرکت مفصل ممکن است صداهای ساییدگی یا تق تق شنیده شود که ناشی از تماس استخوان ها با یکدیگر به دلیل از بین رفتن غضروف است.
• تورم و التهاب مفصل : در برخی موارد ممکن است مفصل متورم و ملتهب شود.
• تغییر شکل مفصل : در مراحل پیشرفته ممکن است تغییر شکل مفصل به دلیل رشد استخوان های اضافی (استئوفیت) رخ دهد.

این علائم می توانند در هر مفصلی از بدن رخ دهند اما مفاصل زانو لگن دست ها و ستون فقرات بیشتر درگیر می شوند. شدت علائم در افراد مختلف متفاوت است و به میزان تخریب غضروف و عوامل فردی بستگی دارد.

روش های تشخیص علمی و پزشکی تخریب غضروف

تشخیص تخریب غضروف مفصلی معمولاً بر اساس ترکیبی از روش های زیر انجام می شود :

• شرح حال پزشکی و معاینه فیزیکی : پزشک در مورد علائم سابقه پزشکی و عوامل خطر سؤال می کند و سپس مفصل را معاینه می کند تا دامنه حرکتی حساسیت به لمس تورم و صداهای غیرطبیعی را بررسی کند.
• تصویربرداری رادیولوژی (رادیوگرافی) : رادیوگرافی یا عکس برداری با اشعه ایکس می تواند تغییرات استخوانی ناشی از آرتروز مانند باریک شدن فضای مفصلی تشکیل استئوفیت و تغییر شکل استخوان را نشان دهد. رادیوگرافی برای تشخیص آرتروز مفید است اما نمی تواند مستقیماً غضروف را نشان دهد.
• تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) : MRI یک روش تصویربرداری پیشرفته تر است که می تواند تصاویر دقیقی از بافت های نرم از جمله غضروف ارائه دهد. MRI می تواند میزان تخریب غضروف آسیب های رباط ها و تاندون ها و سایر مشکلات مفصلی را نشان دهد. MRI معمولاً در مواردی که تشخیص با رادیوگرافی قطعی نیست یا برای بررسی دقیق تر آسیب های مفصلی انجام می شود.
• آرتروسکوپی : آرتروسکوپی یک روش جراحی کم تهاجمی است که در آن یک دوربین کوچک (آرتروسکوپ) از طریق یک برش کوچک وارد مفصل می شود. آرتروسکوپی به پزشک اجازه می دهد تا مستقیماً غضروف و سایر ساختارهای مفصل را مشاهده کند و در صورت نیاز نمونه برداری (بیوپسی) انجام دهد یا اقدامات درمانی همزمان انجام دهد. آرتروسکوپی معمولاً در موارد خاص و زمانی که روش های تشخیصی غیرتهاجمی کافی نباشند استفاده می شود.
• آزمایش مایع مفصلی (آرتروسنتز) : در برخی موارد پزشک ممکن است مایع مفصلی را با سوزن از مفصل خارج کند (آرتروسنتز) و آن را برای بررسی التهاب عفونت یا وجود کریستال های اورات (در نقرس) به آزمایشگاه بفرستد.

انتخاب روش تشخیصی مناسب به نوع مفصل درگیر شدت علائم و نظر پزشک متخصص بستگی دارد. تشخیص دقیق و به موقع گام مهمی در مدیریت صحیح و مؤثر تخریب غضروف مفصلی است.

روش های درمانی تخریب غضروف مفصلی (دارویی پزشکی و بالینی)

درمان تخریب غضروف مفصلی (آرتروز) معمولاً با هدف کاهش درد بهبود عملکرد مفصل و کند کردن پیشرفت بیماری انجام می شود. روش های درمانی متنوعی وجود دارند که بر اساس شدت علائم نوع مفصل درگیر و وضعیت کلی بیمار انتخاب می شوند. این روش ها شامل درمان های دارویی غیردارویی و جراحی می شوند.

درمان های دارویی :

• داروهای مسکن : داروهای مسکن ساده مانند استامینوفن (پاراستامول) و مسکن های غیراستروئیدی ضدالتهاب (NSAIDs) مانند ایبوپروفن ناپروکسن و دیکلوفناک برای کاهش درد و التهاب مفصل استفاده می شوند. مصرف طولانی مدت NSAIDs ممکن است عوارض جانبی گوارشی و قلبی عروقی داشته باشد بنابراین باید تحت نظر پزشک مصرف شوند.
• داروهای موضعی : کرم ها و ژل های موضعی حاوی NSAIDs یا کپسایسین (ماده فعال فلفل قرمز) می توانند برای کاهش درد موضعی در مفاصل استفاده شوند و عوارض جانبی سیستمیک کمتری دارند.
• کورتیکواستروئیدها : کورتیکواستروئیدها داروهای ضدالتهاب قوی هستند که می توانند به صورت خوراکی تزریق داخل مفصلی یا تزریق عضلانی برای کاهش التهاب و درد شدید استفاده شوند. تزریق داخل مفصلی کورتیکواستروئیدها معمولاً برای تسکین موقت درد در مفاصل ملتهب مانند زانو یا لگن استفاده می شود.
• داروهای کندکننده پیشرفت آرتروز (DMARDs) : برخی داروها مانند گلوکزامین و کندرویتین سولفات به عنوان داروهای کندکننده پیشرفت آرتروز (DMARDs) شناخته می شوند. شواهد علمی در مورد اثربخشی این داروها برای ترمیم غضروف یا کند کردن پیشرفت آرتروز محدود و متناقض است و مصرف آن ها باید با نظر پزشک انجام شود.
• تزریق اسید هیالورونیک : اسید هیالورونیک یک ماده طبیعی است که در مایع مفصلی وجود دارد و نقش روان کننده و ضربه گیر را ایفا می کند. تزریق اسید هیالورونیک به داخل مفصل زانو می تواند به کاهش درد و بهبود عملکرد مفصل در برخی از بیماران مبتلا به آرتروز زانو کمک کند. اثرات این تزریق معمولاً موقتی است و ممکن است نیاز به تکرار داشته باشد.

درمان های غیردارویی :

• فیزیوتراپی و توانبخشی : فیزیوتراپی نقش مهمی در مدیریت آرتروز دارد. فیزیوتراپیست می تواند برنامه های ورزشی مناسب برای تقویت عضلات اطراف مفصل بهبود دامنه حرکتی و کاهش درد طراحی کند. تمرینات ورزشی منظم و مناسب مانند ورزش های کم ضربه (شنا پیاده روی دوچرخه سواری) می تواند به حفظ و بهبود عملکرد مفصل کمک کند.
• کاردرمانی : کاردرمانی به بیماران کمک می کند تا با استفاده از وسایل کمکی و تغییر در روش انجام فعالیت های روزمره استقلال و کیفیت زندگی خود را حفظ کنند.
• کاهش وزن : اضافه وزن و چاقی فشار بیشتری بر مفاصل تحمل کننده وزن (زانو و لگن) وارد می کنند و می توانند روند تخریب غضروف را تسریع کنند. کاهش وزن می تواند به کاهش درد و بهبود عملکرد مفصل کمک کند.
• گرما و سرما درمانی : استفاده از کمپرس گرم یا سرد می تواند به کاهش درد و التهاب مفصل کمک کند. کمپرس گرم معمولاً برای کاهش خشکی و درد مزمن و کمپرس سرد برای کاهش التهاب حاد و درد ناشی از آسیب استفاده می شود.
• وسایل کمکی : استفاده از وسایل کمکی مانند عصا واکر زانوبند یا مچ بند می تواند به کاهش فشار بر مفصل و بهبود تعادل و حرکت کمک کند.

درمان های جراحی :

• آرتروسکوپی : آرتروسکوپی در برخی موارد برای ترمیم آسیب های غضروفی جزئی برداشتن بافت های آسیب دیده یا شستشوی مفصل استفاده می شود. با این حال آرتروسکوپی معمولاً برای درمان آرتروز پیشرفته توصیه نمی شود.
• جراحی تعویض مفصل (آرتروپلاستی) : جراحی تعویض مفصل یک روش مؤثر برای درمان آرتروز پیشرفته است که در آن مفصل آسیب دیده با یک مفصل مصنوعی جایگزین می شود. جراحی تعویض مفصل زانو و لگن از شایع ترین و موفق ترین جراحی های ارتوپدی هستند که می توانند درد را به طور قابل توجهی کاهش داده و عملکرد مفصل را بهبود بخشند.

انتخاب روش درمانی مناسب باید با مشورت پزشک متخصص و بر اساس شرایط فردی بیمار انجام شود. ترکیبی از روش های درمانی دارویی و غیردارویی معمولاً برای مدیریت مؤثر آرتروز توصیه می شود.

راهکارهای خانگی و توصیه های سبک زندگی برای سلامت غضروف (با نگاهی به طب سنتی)

اگرچه هیچ غذای معجزه آسایی برای ساختن غضروف وجود ندارد اما برخی راهکارهای خانگی و توصیه های سبک زندگی با تأکید بر تغذیه و رویکردهای طب سنتی می توانند به حفظ سلامت مفاصل کاهش التهاب و مدیریت علائم آرتروز کمک کنند. مهم است توجه داشته باشیم که این راهکارها نباید جایگزین درمان های پزشکی شوند و همواره باید با مشورت پزشک متخصص همراه باشند.

• تغذیه ضدالتهابی : رژیم غذایی غنی از مواد مغذی ضدالتهابی می تواند به کاهش التهاب مزمن در بدن و مفاصل کمک کند. این رژیم شامل مصرف فراوان میوه ها سبزیجات ماهی های چرب (سرشار از امگا-۳) روغن زیتون مغزها و دانه ها است. کاهش مصرف غذاهای فرآوری شده قندهای تصفیه شده چربی های اشباع شده و چربی های ترانس نیز توصیه می شود.
  • در طب سنتی : بر مصرف غذاهای گرم و تر یا معتدل تأکید می شود که شامل سبزیجات تازه میوه های آبدار گوشت های کم چرب و حبوبات است. از مصرف غذاهای سرد و خشک یا گرم و خشک به میزان زیاد پرهیز می شود.
• مصرف غذاهای غنی از کلاژن : کلاژن پروتئین اصلی سازنده غضروف است. اگرچه مصرف کلاژن خوراکی مستقیماً به غضروف تبدیل نمی شود اما برخی مطالعات نشان داده اند که مصرف مکمل های کلاژن یا غذاهای غنی از کلاژن مانند آب قلم (سوپ استخوان) می تواند به بهبود علائم آرتروز و کاهش درد مفصل کمک کند.
  • در طب سنتی : آب قلم و پای مرغ به عنوان غذاهای غضروف ساز شناخته می شوند و به طور سنتی برای تقویت مفاصل و استخوان ها توصیه می شوند. این غذاها سرشار از کلاژن گلوکزامین و کندرویتین هستند.
• گیاهان دارویی ضدالتهاب : برخی گیاهان دارویی دارای خواص ضدالتهابی هستند و می توانند به کاهش درد و التهاب مفاصل کمک کنند.
  • زردچوبه : ماده فعال زردچوبه کورکومین دارای خواص ضدالتهابی قوی است و می تواند به کاهش درد و التهاب آرتروز کمک کند.
  • زنجبیل : زنجبیل نیز دارای خواص ضدالتهابی و مسکن است و می تواند به کاهش درد و خشکی مفاصل کمک کند.
  • کندر : کندر (بوسولیا) گیاهی است که صمغ آن دارای خواص ضدالتهابی است و در طب سنتی برای درمان آرتروز استفاده می شود.
  • در طب سنتی : گیاهان دارویی مانند زردچوبه زنجبیل کندر گزنه و بید به عنوان داروهای ضدالتهاب و مسکن برای دردهای مفصلی شناخته می شوند. مصرف این گیاهان به صورت دمنوش عصاره یا موضعی (روغن یا پماد) توصیه می شود.
• حفظ وزن مناسب : کاهش وزن اضافی فشار بر مفاصل تحمل کننده وزن را کاهش می دهد و می تواند به کاهش درد و بهبود عملکرد مفصل کمک کند.
  • در طب سنتی : توصیه به حفظ اعتدال مزاج از طریق تغذیه مناسب و سبک زندگی سالم به عنوان راهی برای پیشگیری و درمان بیماری ها از جمله مشکلات مفصلی مطرح می شود.
• ورزش منظم و مناسب : ورزش های کم ضربه مانند پیاده روی شنا دوچرخه سواری و تمرینات تقویتی به حفظ قدرت عضلات اطراف مفصل بهبود دامنه حرکتی و کاهش درد کمک می کنند.
  • در طب سنتی : بر اهمیت حرکت و سکون معتدل تأکید می شود. ورزش منظم و مناسب به ویژه ورزش های سبک و طولانی مدت برای حفظ سلامتی و پیشگیری از بیماری ها توصیه می شود.
• استراحت کافی و مدیریت استرس : استرس و کمبود خواب می توانند التهاب در بدن را افزایش دهند. استراحت کافی و مدیریت استرس از طریق تکنیک های آرام سازی مانند مدیتیشن و یوگا می تواند به کاهش التهاب و بهبود سلامت کلی بدن کمک کند.
  • در طب سنتی : بر اهمیت خواب کافی و آرامش روانی برای حفظ سلامتی و تعادل بدن تأکید می شود.

تأکید مجدد : مهم است به خاطر داشته باشید که راهکارهای خانگی و توصیه های سبک زندگی مکمل درمان های پزشکی هستند و نباید جایگزین آن ها شوند. قبل از استفاده از هرگونه گیاه دارویی یا مکمل غذایی حتماً با پزشک متخصص مشورت کنید.

روش های پیشگیری از تخریب غضروف و اقدامات لازم

پیشگیری از تخریب غضروف مفصلی و آرتروز شامل اتخاذ سبک زندگی سالم و اقدامات پیشگیرانه است که می تواند خطر ابتلا به این بیماری را کاهش دهد یا پیشرفت آن را کندتر کند.

• حفظ وزن مناسب : حفظ وزن در محدوده سالم فشار بر مفاصل تحمل کننده وزن را کاهش می دهد و خطر ابتلا به آرتروز زانو و لگن را کم می کند.
• ورزش منظم و مناسب : ورزش های کم ضربه و تمرینات تقویتی به حفظ قدرت عضلات اطراف مفاصل بهبود انعطاف پذیری و کاهش خطر آسیب های مفصلی کمک می کنند.
• تغذیه سالم و متعادل : رژیم غذایی غنی از میوه ها سبزیجات غلات کامل پروتئین های کم چرب و چربی های سالم به حفظ سلامت کلی بدن و مفاصل کمک می کند. مصرف کافی ویتامین D و کلسیم نیز برای سلامت استخوان ها و مفاصل مهم است.
• جلوگیری از آسیب های مفصلی : اجتناب از آسیب های مفصلی ناشی از ورزش های سنگین یا حوادث می تواند خطر تخریب غضروف را کاهش دهد. استفاده از تجهیزات محافظتی مناسب در حین ورزش و رعایت اصول ایمنی در فعالیت های روزمره توصیه می شود.
• اصلاح وضعیت بدنی : حفظ وضعیت بدنی صحیح در هنگام نشستن ایستادن و راه رفتن از فشار نامناسب بر مفاصل جلوگیری می کند.
• ترک سیگار : سیگار کشیدن با افزایش التهاب در بدن و کاهش جریان خون به مفاصل می تواند خطر تخریب غضروف را افزایش دهد.
• مدیریت بیماری های زمینه ای : برخی بیماری ها مانند دیابت نقرس و بیماری های التهابی مفاصل می توانند خطر آرتروز را افزایش دهند. مدیریت صحیح این بیماری ها می تواند به پیشگیری از تخریب غضروف کمک کند.
• معاینات دوره ای و مراجعه به پزشک : در صورت داشتن سابقه خانوادگی آرتروز یا احساس درد و ناراحتی در مفاصل مراجعه به پزشک و انجام معاینات دوره ای می تواند به تشخیص زودهنگام و مدیریت مناسب مشکلات مفصلی کمک کند.

نتیجه گیری علمی و کاربردی

در پایان با تأکید مجدد بر رویکرد علمی و پزشکی باید اذعان کرد که غذاهای غضروف ساز به معنای واقعی کلمه وجود ندارند. هیچ غذای واحدی نمی تواند به طور مستقیم غضروف آسیب دیده را بازسازی کند. با این حال تغذیه نقش مهمی در سلامت کلی مفاصل کاهش التهاب و مدیریت علائم آرتروز ایفا می کند.

از دیدگاه علمی و پزشکی :

• درمان آرتروز یک رویکرد چندجانبه است که شامل درمان های دارویی غیردارویی و در برخی موارد جراحی است.
• فیزیوتراپی ورزش منظم کاهش وزن و مدیریت درد از ارکان اصلی درمان غیردارویی آرتروز هستند.
• داروهای مسکن ضدالتهاب و داروهای کندکننده پیشرفت آرتروز تحت نظر پزشک نقش مهمی در مدیریت علائم و پیشرفت بیماری دارند.
• تحقیقات در زمینه ترمیم غضروف ادامه دارد و روش های نوینی مانند سلول درمانی و مهندسی بافت امیدهای جدیدی را برای درمان آرتروز ارائه می دهند.

از دیدگاه کاربردی و با توجه به طب سنتی :

• رژیم غذایی ضدالتهابی مصرف غذاهای غنی از کلاژن (مانند آب قلم) گیاهان دارویی ضدالتهاب (مانند زردچوبه و زنجبیل) و سبک زندگی سالم می توانند به حفظ سلامت مفاصل و کاهش علائم آرتروز کمک کنند.
• توصیه های طب سنتی در مورد تغذیه و گیاهان دارویی می توانند به عنوان مکمل درمان های پزشکی و تحت نظر پزشک متخصص مورد استفاده قرار گیرند.
• همواره باید به خاطر داشته باشیم که خوددرمانی و تکیه صرف بر روش های سنتی بدون مشورت با پزشک ممکن است عواقب نامطلوبی داشته باشد.

نتیجه نهایی : برای حفظ سلامت مفاصل و مدیریت آرتروز اتخاذ سبک زندگی سالم تغذیه مناسب و مراجعه به پزشک متخصص ضروری است. رویکردی جامع و مبتنی بر شواهد شامل ترکیبی از درمان های پزشکی مدرن و راهکارهای مکمل (مانند برخی توصیه های طب سنتی با تأیید علمی) می تواند بهترین نتیجه را برای بهبود کیفیت زندگی افراد مبتلا به مشکلات مفصلی به ارمغان آورد.

پرسش و پاسخ (سؤالات پرتکرار کاربران)

۱. آیا مصرف آب قلم واقعاً می تواند غضروف آسیب دیده زانو را ترمیم کند؟

پاسخ علمی : در حال حاضر شواهد علمی قوی مبنی بر ترمیم مستقیم غضروف آسیب دیده زانو توسط آب قلم وجود ندارد. با این حال آب قلم سرشار از کلاژن گلوکزامین و کندرویتین است که مواد سازنده غضروف هستند. مصرف آب قلم ممکن است به تأمین این مواد مغذی برای بدن کمک کند و برخی مطالعات نشان داده اند که می تواند به کاهش درد و بهبود عملکرد مفصل در افراد مبتلا به آرتروز کمک کند. با این وجود آب قلم یک درمان قطعی برای آرتروز نیست و نباید جایگزین درمان های پزشکی شود.

۲. آیا گیاهان دارویی مانند زردچوبه و زنجبیل می توانند جایگزین داروهای آرتروز شوند؟

پاسخ علمی : گیاهان دارویی مانند زردچوبه و زنجبیل دارای خواص ضدالتهابی هستند و می توانند به کاهش درد و التهاب مفاصل کمک کنند. برخی مطالعات نشان داده اند که مصرف مکمل های زردچوبه (کورکومین) و زنجبیل می تواند در کاهش علائم آرتروز مؤثر باشد. با این حال این گیاهان دارویی نمی توانند جایگزین داروهای تجویزی پزشک برای آرتروز شوند به ویژه در موارد شدیدتر بیماری. استفاده از گیاهان دارویی باید به عنوان مکمل درمان های پزشکی و تحت نظر پزشک متخصص انجام شود.

۳. آیا مکمل های غضروف ساز مانند گلوکزامین و کندرویتین سولفات واقعاً مؤثر هستند؟

پاسخ علمی : شواهد علمی در مورد اثربخشی مکمل های گلوکزامین و کندرویتین سولفات برای ترمیم غضروف یا کند کردن پیشرفت آرتروز متناقض و محدود است. برخی مطالعات نشان داده اند که این مکمل ها ممکن است در کاهش درد و بهبود عملکرد مفصل در برخی از افراد مبتلا به آرتروز خفیف تا متوسط مؤثر باشند در حالی که مطالعات دیگر اثربخشی قابل توجهی را نشان نداده اند. سازمان های معتبر پزشکی توصیه می کنند که قبل از مصرف این مکمل ها با پزشک مشورت شود و در صورت مصرف انتظارات واقع بینانه ای از اثربخشی آن ها داشت.

تأکید نهایی : اطلاعات ارائه شده در این مقاله جنبه عمومی دارند و نباید به عنوان جایگزین نظر متخصص پزشکی تلقی شوند. برای تشخیص درمان و مدیریت مشکلات مفصلی همواره به پزشک متخصص مراجعه کنید.

 

منبع: شرکت نیکان فارمد مهر