خلاصه کتاب مفهوم بند در موسیقی کردهای مکریان ( نویسنده کژوان ضیاء الدینی )

کتاب «مفهوم بند در موسیقی کردهای مکریان» اثر کژوان ضیاءالدینی، پژوهشی عمیق و بنیادین است که به بررسی و تدوین تعریفی جامع از گونه موسیقایی «بند» در میان کردهای ساکن منطقه مکریان می پردازد. این اثر با اتکا به روش شناسی علمی و تحلیل دقیق، شاخص های مشترک این فرم موسیقایی را شناسایی کرده و راه را برای درک نظام مندتر یکی از مهم ترین بخش های موسیقی کردی هموار می سازد.

موسیقی کردی، به ویژه در منطقه مکریان که نواحی جنوب و جنوب غربی دریاچه ارومیه را در بر می گیرد، دارای ساختاری غنی و ویژگی های منحصربه فردی است. گونه «بند» یکی از ارکان اصلی این ساختار را تشکیل می دهد و شناخت آن برای هرگونه تحلیل عمیق تر از موسیقی بومی کردستان ضروری است. این کتاب نه تنها به گسترش فرهنگ شناسی منطقه کمک می کند، بلکه زمینه ای برای تعامل و بهره برداری متقابل میان موسیقی دستگاهی ایرانی و این گنجینه موسیقایی فراهم می آورد.

اثر ضیاءالدینی، پاسخی به خلأ موجود در منابع تخصصی موسیقی کردی است و برای پژوهشگران، دانشجویان اتنوموزیکولوژی، فرهنگ پژوهان و هر علاقه مند جدی به موسیقی محلی ایران، منبعی حیاتی محسوب می شود. در ادامه، به بررسی جامع ابعاد مختلف این پژوهش، از زندگی و رویکرد نویسنده گرفته تا اهداف، روش شناسی، یافته های کلیدی و اهمیت آن خواهیم پرداخت تا خواننده دیدگاهی کامل از محتوای ارزشمند کتاب کسب کند.

کژوان ضیاءالدینی: پژوهشگر و مولف

کژوان ضیاءالدینی، نویسنده کتاب «مفهوم بند در موسیقی کردهای مکریان»، یکی از پژوهشگران برجسته در حوزه موسیقی کردی و اتنوموزیکولوژی است که سال ها از عمر خود را صرف تحقیق و کاوش در ظرایف و ساختارهای این گنجینه آوایی کرده است. تخصص وی در موسیقی بومی کردستان، او را به یکی از معتبرترین منابع در این زمینه تبدیل کرده است.

ضیاءالدینی با رویکردی علمی و متکی بر دانش عمیق خود از فرهنگ و هنر منطقه، توانسته است اثری را خلق کند که فراتر از یک گردآوری صرف، به تحلیل و تبیین مفاهیم پیچیده موسیقایی می پردازد. او در این کتاب، صرفاً به توصیف نمی پردازد؛ بلکه با بهره گیری از ابزارهای تحلیلی دقیق و نظام مند، به کالبدشکافی ساختارهای نهفته در موسیقی «بند» دست می زند.

اهمیت دانش بومی نویسنده در این پژوهش نقشی کلیدی ایفا می کند. تسلط او بر زبان، فرهنگ و سنت های موسیقایی کردهای مکریان، به او امکان می دهد تا به لایه های پنهان تر و معنایی موسیقی دست یابد که شاید برای پژوهشگران غیربومی کمتر قابل دسترس باشد. این تلفیق دانش بومی و رویکرد علمی، به اعتبار و عمق پژوهش افزوده و آن را به مرجعی معتبر و قابل اتکا برای نسل های آینده پژوهشگران تبدیل کرده است. سوابق علمی و پژوهشی ضیاءالدینی در زمینه موسیقی شناسی، از جمله فعالیت های میدانی، آوانگاری و تحلیل، پشتوانه محکمی برای این اثر فراهم آورده و نشان می دهد که این کتاب حاصل سال ها تعمق و کار تخصصی در حوزه موسیقی کردهای مکریان است.

مفهوم بند در گستره موسیقی کردهای مکریان

برای درک کامل پژوهش کژوان ضیاءالدینی، لازم است ابتدا با بستر فرهنگی و موسیقایی منطقه مکریان و سپس با مفهوم واژه بند آشنا شویم.

کردهای مکریان و جغرافیای موسیقایی آن ها

منطقه مکریان، که در جنوب و جنوب غربی دریاچه ارومیه قرار دارد و شهرهایی چون مهاباد، بوکان، سقز و اشنویه را شامل می شود، از لحاظ فرهنگی و تاریخی دارای جایگاهی ویژه در کردستان ایران است. این منطقه به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و تاریخ پربار خود، دارای سنت های موسیقایی غنی و منحصربه فردی است که ریشه های عمیقی در فرهنگ کردی دارد.

موسیقی کردهای مکریان، بازتاب دهنده زندگی، باورها، آرزوها و حماسه های مردم این دیار است. این موسیقی شامل گونه های مختلفی از جمله حماسی (چَمَری)، عاشقانه (حیران، لاوک)، رقص (هه لپه رکه) و مذهبی (ذکر) است. ویژگی های بارز این موسیقی شامل استفاده از مقامات خاص کردی، الگوهای ریتمیک متنوع، و ملودی های با احساس عمیق است که اغلب با سازهایی مانند سرنا، دهل، دوزله، شمشال و تنبور (در برخی مناطق) اجرا می شود. «بند» به عنوان یکی از مهم ترین گونه های موسیقایی این منطقه، نقش محوری در رپرتوار نوازندگان و خوانندگان مکریان ایفا می کند و شناخت ساختار آن برای فهم کلیت موسیقی این ناحیه حیاتی است.

تدقیق مفهوم بند: از واژگان رایج تا تعریف پژوهشی

واژه بند در ادبیات شفاهی و کاربرد رایج میان راویان موسیقی کردهای مکریان، اغلب به شیوه ای شهودی و بدون تعریفی دقیق به کار برده می شود. این واژه می تواند به یک قطعه موسیقایی کامل، یک بخش مشخص از یک ترانه، یا حتی به یک شیوه خاص از اجرای آواز اشاره داشته باشد. ابهام در معنای این واژه، نیاز به یک پژوهش نظام مند برای تدقیق و تعریف علمی آن را بیش از پیش نمایان می سازد.

هدف اصلی کژوان ضیاءالدینی در این کتاب، فراتر رفتن از این ابهام و ارائه یک تعریف دقیق و علمی از گونه موسیقایی «بند» است. او سعی دارد با بررسی دقیق نمونه های متعدد و تحلیل ساختاری آنها، شاخص های مشترکی را شناسایی کند که وجه تمایز «بند» از سایر گونه های موسیقایی کردی را مشخص سازد. این تدقیق مفهوم نه تنها به یکپارچگی در فهم این گونه موسیقایی کمک می کند، بلکه ابزاری تحلیلی برای پژوهش های آتی در اختیار اتنوموزیکولوژیست ها قرار می دهد. با این رویکرد، «بند» از یک مفهوم کلی و مبهم به یک ساختار موسیقایی با ویژگی های تعریف شده و قابل شناسایی تبدیل می شود.

اهداف، پرسش ها و روش شناسی پژوهش

هر پژوهش علمی، بر پایه اهداف مشخص، پرسش های بنیادین و روش شناسی دقیق بنا نهاده می شود و کتاب «مفهوم بند در موسیقی کردهای مکریان» نیز از این قاعده مستثنی نیست.

اهداف بنیادین کتاب: کشف و تعریف

هدف بنیادین و اصلی کژوان ضیاءالدینی از نگارش این کتاب، کشف و تبیین شاخص های مشترک میان انواع گونه های «بند» است. این فرآیند، در نهایت به ارائه معیارهایی می انجامد که می توانند به عنوان یک تعریف علمی و ساختارمند برای این گونه موسیقایی خاص در منطقه مکریان عمل کنند. به عبارت دیگر، نویسنده به دنبال یافتن پاسخ این پرسش اساسی است که چه عناصری «بند» را از دیگر فرم های موسیقی کردی متمایز می سازند و هویت منحصر به فرد آن را شکل می دهند.

علاوه بر این هدف محوری، پژوهش ضیاءالدینی اهداف فرعی دیگری را نیز دنبال می کند. از جمله این اهداف می توان به ثبت و مستندسازی یکی از بخش های مهم و در خطر فراموشی موسیقی کردی اشاره کرد. با توجه به سرعت تغییرات فرهنگی و کاهش انتقال شفاهی سنت ها، مستندسازی این میراث آوایی از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین، این کتاب به غنای فرهنگ شناسی و مردم شناسی منطقه مکریان کمک شایانی می کند، زیرا موسیقی همواره آیینه تمام نمای فرهنگ و هویت یک جامعه است. نهایتاً، این پژوهش با ارائه یک تحلیل ساختارمند، زمینه ای برای آشنایی عمیق تر موسیقی دانان ایرانی با این بخش از موسیقی خود و حتی بهره برداری از آن در خلق آثار جدید فراهم می آورد.

رویکرد تحلیلی: از آوانگاری تا نظام تحلیل داریوش طلایی

پژوهش ضیاءالدینی بر اساس یک جامعه آماری مشخص و هدفمند صورت گرفته است. این جامعه آماری شامل هشت نوع «بند» است که توسط پنج راوی مختلف (افراد بومی و خبره در اجرای این نوع موسیقی) اجرا شده اند. انتخاب چندین راوی و انواع مختلف «بند»، به پژوهشگر امکان می دهد تا به یک نتیجه گیری جامع تر و قابل تعمیم دست یابد و از تمرکز صرف بر یک سبک یا فرد خاص پرهیز کند.

«این پژوهش با هدف یافتن شاخص های مشترک در هشت نوع بند و با بهره گیری از نظام تحلیلی داریوش طلایی، تلاشی روشمند برای تعریف و مستندسازی گونۀ موسیقایی بند در موسیقی کردهای مکریان است که راه را برای درک عمیق تر این میراث آوایی هموار می سازد.»

برای جمع آوری داده ها، از روش های آوانگاری (نت نویسی) دقیق و ضبط های میدانی استفاده شده است. آوانگاری، به عنوان یک ابزار اساسی در اتنوموزیکولوژی، امکان بررسی جزئیات ملودیک، ریتمیک و ساختاری موسیقی را فراهم می کند. اما صرف آوانگاری برای تحلیل کافی نیست. ضیاءالدینی در این مرحله، از نظام تحلیلی تدوین شده توسط استاد برجسته موسیقی ایران، داریوش طلایی، بهره جسته است. نظام تحلیلی داریوش طلایی، که عموماً برای تحلیل موسیقی دستگاهی ایران به کار می رود، چارچوبی دقیق برای شناسایی مولفه های ریتمیک، ملودیک، ساختار فرمی و رابطه آن ها با یکدیگر فراهم می آورد. به کارگیری این روش در تحلیل موسیقی کردی مکریان، نشان دهنده دقت و جدیت علمی نویسنده در انطباق ابزارهای تحلیلی با موضوع پژوهش است و به او کمک می کند تا به نتایجی دقیق و مستدل دست یابد. این رویکرد نظام مند، از گمانه زنی های صرف جلوگیری کرده و یافته های پژوهش را بر پایه شواهد عینی و تحلیل های ساختاری بنا می نهد.

یافته های کلیدی و نتایج پژوهش

تحلیل دقیق داده ها و بهره گیری از نظام تحلیلی داریوش طلایی در کتاب «مفهوم بند در موسیقی کردهای مکریان»، به کشف نتایج مهمی منجر شده که درک ما را از این گونه موسیقایی دگرگون می سازد.

18 شاخص مشترک: ستون های ساختاری بند

یکی از مهم ترین دستاوردهای این پژوهش، شناسایی ۱۸ شاخص مشترک در میان تمام بندهای موجود در جامعه آماری مورد مطالعه است. این شاخص ها، به منزله ستون های ساختاری هستند که هویت موسیقایی «بند» را شکل می دهند و آن را از دیگر فرم های موسیقی کردی متمایز می کنند.

این ۱۸ شاخص در دسته بندی های مختلفی قرار می گیرند و ابعاد گوناگون ساختار «بند» را پوشش می دهند:

• شاخص های ملودیک: شامل نوع گام، فواصل مورد استفاده، موتیف های اصلی، الگوهای جمله بندی ملودیک و نحوه گردش نغمگی. این شاخص ها نشان می دهند که چگونه ملودی های «بند» در فضایی خاص حرکت می کنند و چه ویژگی های منحصر به فردی در ارتباط با نت های پایه و فرود دارند.
• شاخص های ریتمیک: شامل الگوهای ریتمیک غالب، مترهای رایج، تأکیدات و الگوهای ضربی که به «بند» یک حس ریتمیک خاص می بخشند. این بخش توضیح می دهد که چگونه ریتم ها ساختار زمانی قطعه را تعریف می کنند.
• شاخص های فرمی و ساختاری: شامل تعداد بخش ها، توالی جملات موسیقایی، نحوه تکرار و بسط ایده های ملودیک، و ساختار کلی فرم (مثلاً تکرار یک قسمت مشخص یا تغییر و تحولات در طول اجرا). این شاخص ها به چگونگی شکل گیری کلیت یک «بند» اشاره دارند.
• شاخص های اجرایی و بیانی: شامل تکنیک های خاص آوازخوانی یا نوازندگی، استفاده از تحریرها، دینامیک و رنگ آمیزی صوتی که به جنبه های بیانی و احساسی «بند» می پردازند. این عوامل بر چگونگی تأثیرگذاری «بند» بر شنونده تأکید دارند.

این ۱۸ شاخص مشترک، به مثابه یک DNA موسیقایی برای «بند» عمل می کنند و نشان می دهند که چگونه این گونه موسیقایی، با وجود تنوع در اجراها و راویان مختلف، یک وحدت درونی و یک هویت مشخص را حفظ می کند. این کشف، ابزار قدرتمندی برای شناسایی و تحلیل «بند» فراهم می آورد و گام مهمی در جهت استانداردسازی تعاریف در اتنوموزیکولوژی کردی محسوب می شود.

ارتباط موسیقی مکریان با موسیقی دستگاهی ایرانی و ویژگی های منحصربه فرد

پژوهش کژوان ضیاءالدینی نه تنها به شناسایی ویژگی های داخلی «بند» می پردازد، بلکه به بررسی ارتباط آن با موسیقی دستگاهی ایرانی نیز توجه می کند. این رویکرد تطبیقی، به درک عمیق تری از جایگاه موسیقی کردی در خانواده بزرگ تر موسیقی ایرانی منجر می شود.

نتایج پژوهش نشان می دهد که برخی از ویژگی های ساختاری موسیقی «بند» در مکریان، اشتراکات قابل توجهی با موسیقی دستگاهی ایرانی دارد، به ویژه در نمود آن در آواز بیات. این اشتراکات می تواند شامل استفاده از برخی گوشه ها، فواصل مشترک، یا الگوهای ملودیک و تحریری خاص باشد که در هر دو سنت موسیقایی یافت می شوند. این نقاط اشتراک، نشان دهنده ریشه های مشترک و تاثیر و تاثرات تاریخی میان فرهنگ های موسیقایی مناطق مختلف ایران است.

با این حال، کتاب به وضوح بر تفاوت ها و ویژگی های منحصربه فرد موسیقی «بند» در مکریان نیز تأکید دارد که آن را از موسیقی دستگاهی ایرانی متمایز می کند. این تفاوت ها می تواند شامل موارد زیر باشد:

• گام ها و فواصل خاص کردی: که ممکن است در نظام دستگاهی ایرانی کاملاً منطبق نباشند.
• الگوهای ریتمیک بومی: استفاده از ریتم های آزاد یا الگوهای ریتمیک نامتقارن که کمتر در موسیقی کلاسیک ایرانی یافت می شوند.
• ساختار فرمی: نحوه توسعه و شکل گیری یک «بند» ممکن است از ساختار معمول دستگاه ها یا آوازهای ایرانی پیروی نکند.
• کاربرد سازها و تکنیک های اجرایی: که مختص فرهنگ و سنت های منطقه مکریان است و ویژگی های صوتی متفاوتی ایجاد می کند.
• جنبه های معنایی و فرهنگی: که عمیقاً با زندگی و ادبیات کردی گره خورده و ممکن است در موسیقی دستگاهی ایرانی معادلی نداشته باشد.

این تحلیل مقایسه ای، نشان می دهد که موسیقی «بند» در مکریان نه تنها دارای ریشه هایی مشترک با موسیقی بزرگ تر ایرانی است، بلکه به واسطه همین ویژگی های منحصربه فرد، هویت مستقل و ارزش هنری خاص خود را حفظ می کند. این بخش از پژوهش، دریچه ای نو به سوی درک تعاملات فرهنگی و موسیقایی در ایران می گشاید و به غنای مباحث اتنوموزیکولوژی می افزاید.

اهمیت، پیامدها و کاربردهای کتاب

کتاب «مفهوم بند در موسیقی کردهای مکریان» فراتر از یک پژوهش آکادمیک، دارای ارزش های علمی، فرهنگی و کاربردی گسترده ای است که آن را به اثری برجسته تبدیل می کند.

ارزش های علمی و فرهنگی پژوهش

پژوهش کژوان ضیاءالدینی در چندین سطح به گسترش دانش و فرهنگ کمک می کند:

• کمک به گسترش فرهنگ شناسی و اتنوموزیکولوژی منطقه و ایران: این کتاب با تمرکز بر یک گونه موسیقایی خاص در یک منطقه جغرافیایی مشخص، به پر کردن شکاف های موجود در دانش ما درباره تنوع فرهنگی و موسیقایی ایران کمک می کند. مستندسازی و تحلیل «بند»، بخش مهمی از هویت فرهنگی کردهای مکریان را برای آیندگان حفظ می کند و آن را در دسترس پژوهشگران بین المللی نیز قرار می دهد.
• فراهم آوردن زمینه آشنایی عمیق تر و بهره وری برای موسیقی دانان ایرانی: با ارائه یک تحلیل نظام مند از «بند»، این کتاب به موسیقی دانان ایرانی (اعم از نوازندگان، آهنگسازان و نظریه پردازان) این امکان را می دهد که با ساختارها و ظرایف موسیقی کردی مکریان آشنا شوند. این آشنایی می تواند الهام بخش خلق آثار جدید با تلفیق عناصر بومی و کلاسیک باشد و به غنای موسیقی معاصر ایران بیفزاید.
• ارائه شناخت نظام مند و مستند از بخش مهمی از موسیقی کردستان: پیش از این، بسیاری از جنبه های موسیقی کردی به صورت شفاهی و تجربی منتقل می شد. این کتاب با تبدیل دانش شفاهی به یک متن مکتوب و تحلیلی، یک پایه مستحکم برای پژوهش های آتی فراهم می آورد و از خطر فراموشی این میراث فرهنگی جلوگیری می کند. این شناخت نظام مند، به ارتقاء جایگاه علمی موسیقی کردی در مجامع آکادمیک کمک می کند.

مخاطبان و کاربردهای عملی

این کتاب طیف وسیعی از مخاطبان را در بر می گیرد و کاربردهای عملی متعددی دارد:

• دانشجویان و اساتید: این کتاب منبعی ارزشمند برای دانشجویان و اساتید رشته های موسیقی، اتنوموزیکولوژی، مردم شناسی و فرهنگ پژوهی است. آنها می توانند از آن برای تحقیقات خود، تدریس و آشنایی با روش شناسی تحلیل موسیقی بومی استفاده کنند.
• پژوهشگران و محققان: برای کسانی که در زمینه موسیقی محلی ایران و کردستان تحقیق می کنند، این کتاب یک منبع اصلی و نقطه آغازین برای مطالعات عمیق تر خواهد بود. یافته های آن می تواند به عنوان پایه ای برای مقایسه و تحلیل دیگر گونه های موسیقایی کردی یا حتی دیگر مناطق ایران به کار رود.
• آهنگسازان و نوازندگان: آهنگسازان معاصر می توانند با الهام از ساختارها و ملودی های «بند»، آثار جدیدی خلق کنند که هم ریشه های بومی داشته باشد و هم با زبان موسیقایی روز جهان ارتباط برقرار کند. نوازندگان نیز می توانند با درک عمیق تری از «بند»، اجراهای خود را غنی تر سازند.
• علاقه مندان عمومی: حتی برای کسانی که علاقه جدی به موسیقی و فرهنگ ایران دارند اما تخصص آکادمیک ندارند، این کتاب می تواند دریچه ای به دنیای غنی و پررمز و راز موسیقی کردی مکریان باشد و دانش آن ها را در این زمینه افزایش دهد.

به طور خلاصه، این کتاب نه تنها یک دستاورد علمی است، بلکه ابزاری قدرتمند برای حفظ، ترویج و توسعه یکی از ارزشمندترین بخش های میراث موسیقایی ایران به شمار می رود. پژوهش کژوان ضیاءالدینی، پایه ریزی برای تحقیقات آتی در زمینه موسیقی محلی و انگیزه ای برای نسل های آینده جهت کاوش در گنجینه های آوایی این سرزمین است.

نتیجه گیری: مفهوم بند؛ گامی بزرگ در شناخت موسیقی کردی

کتاب «مفهوم بند در موسیقی کردهای مکریان» نوشته کژوان ضیاءالدینی، بدون شک یکی از برجسته ترین آثار در حوزه اتنوموزیکولوژی ایران و نقطه عطفی در شناخت موسیقی کردی است. این پژوهش، با رویکردی علمی و تحلیلی، نه تنها به ابهام زدایی از مفهوم «بند» پرداخته، بلکه با شناسایی ۱۸ شاخص مشترک، ستون های ساختاری این گونه موسیقایی را به وضوح تبیین کرده است.

دستاوردهای این اثر، فراتر از یک مطالعه موردی است. این کتاب با مستندسازی و تحلیل عمیق، به حفظ و معرفی بخشی حیاتی از میراث فرهنگی کردهای مکریان کمک می کند. تحلیل دقیق ارتباط «بند» با موسیقی دستگاهی ایرانی، ضمن برجسته سازی اشتراکات، به تأکید بر هویت مستقل و ویژگی های منحصربه فرد این گونه موسیقایی نیز می پردازد و افق های جدیدی را برای پژوهش های تطبیقی می گشاید. این اثر، نه تنها برای پژوهشگران، دانشجویان و اساتید موسیقی و فرهنگ شناسی منبعی ضروری است، بلکه برای هر علاقه مند به ریشه های غنی موسیقی بومی ایران، ابزاری ارزشمند برای درک عمیق تر است.

پژوهش کژوان ضیاءالدینی، گامی بزرگ در فهم نظام مند موسیقی کردی است و جایگاه ویژه ای در میان منابع موسیقی شناسی ایران دارد. با مطالعه این کتاب، خواننده نه تنها با مفهوم «بند» آشنا می شود، بلکه به عمق فلسفه و ساختار یکی از اصیل ترین بخش های موسیقی این سرزمین پی می برد. برای غرق شدن در دنیای غنی و پر مفهوم موسیقی کردهای مکریان و ارج نهادن به زحمات پژوهشگرانی چون ضیاءالدینی، مطالعه کامل این اثر ارزشمند به شدت توصیه می شود.