دومین شهر تاریخی جهان

یزد دومین شهر تاریخی جهان و اولین شهر خشتی دنیاست که با بافت قدیمی بی نظیر معماری کویری خاص و تاریخ کهن خود مقصدی جذاب برای علاقه مندان به فرهنگ و تمدن ایرانی به شمار می رود.

شهر یزد نگین کویر ایران نه تنها به دلیل جایگاه منحصر به فرد خود به عنوان نخستین شهر خشتی جهان که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده شهرت دارد بلکه عنوان پرافتخار دومین شهر تاریخی دنیا را نیز یدک می کشد. این شهر باستانی که در دل فلات مرکزی ایران جای گرفته گنجینه ای از تاریخ فرهنگ و معماری اصیل ایرانی است که قرن ها دست نخورده باقی مانده و داستان های ناگفته بسیاری از گذشته های دور را در کوچه پس کوچه های خشتی و بناهای باشکوه خود پنهان کرده است. سفر به یزد تجربه ای بی نظیر از قدم زدن در میان تاریخ زنده لمس هنر معماری کویری و آشنایی با مردمان سخت کوش و فرهنگ غنی این دیار است. این مقاله شما را به سفری در دل دومین شهر کهن جهان می برد تا با ابعاد مختلف تاریخی فرهنگی و جاذبه های گردشگری آن آشنا شوید.

یزد دومین شهر تاریخی جهان

یزد به واسطه قدمت بسیار طولانی بافت شهری دست نخورده و حفظ پیوستگی حیات در طول تاریخ موفق به کسب عنوان دومین شهر تاریخی جهان شده است. این شهر که در مسیر راه های تجاری مهم قرار داشته و از گزند بسیاری از تهاجمات ویرانگر در امان مانده توانسته است هویت تاریخی و فرهنگی خود را به شکلی کم نظیر حفظ کند. برخلاف بسیاری از شهرهای باستانی که تنها بقایایی از آن ها برجای مانده یزد شهری زنده و پویاست که ساکنان آن همچنان در خانه ها و محله های تاریخی زندگی می کنند و این امر به حفظ اصالت و روح شهر کمک شایانی کرده است.

تاریخ یزد به هزاره های پیش از میلاد بازمی گردد اما آنچه آن را به عنوان یک شهر تاریخی برجسته مطرح می کند نه فقط قدمت بناها بلکه تداوم حیات شهری و حفظ ساختار کالبدی و اجتماعی آن در طول اعصار است. ثبت بافت تاریخی یزد در فهرست میراث جهانی یونسکو در سال ۱۳۹۶ گواهی بر اهمیت استثنایی این شهر از منظر تاریخی فرهنگی و معماری است. این ثبت جهانی جایگاه یزد را نه تنها در ایران بلکه در سطح بین المللی به عنوان یک شهر تاریخی بی بدیل تثبیت کرد. یزد نمادی از سازگاری انسان با محیط خشن کویر و خلق تمدنی پایدار بر پایه منابع محدود و دانش بومی است.

عنوان دومین شهر تاریخی جهان که به یزد اطلاق می شود بیشتر بر اساس معیارهایی نظیر وسعت بافت تاریخی میزان حفظ اصالت و تداوم حیات شهری در مقایسه با سایر شهرهای کهن در سراسر دنیا استوار است. یزد شهری است که لایه های مختلف تاریخی را در خود جای داده؛ از بقایای دوران پیش از اسلام و ظهور زرتشتیان تا شکوفایی در دوران اسلامی به ویژه در دوره ایلخانی و تیموری که بناهای باشکوهی در آن ساخته شد. این تداوم تاریخی و معماری یزد را به موزه ای زنده تبدیل کرده که هر گوشه از آن داستانی از گذشته های دور را روایت می کند.

یزد دومین شهر قدیمی در دنیا

بحث در مورد قدیمی ترین شهرهای جهان همواره چالش برانگیز بوده و معیارهای متفاوتی برای آن وجود دارد اما یزد به دلایل متعددی در زمره قدیمی ترین سکونتگاه های بشری با حیات پیوسته قرار می گیرد و از آن به عنوان دومین شهر قدیمی در دنیا یاد می شود. شواهد باستان شناسی و متون تاریخی نشان دهنده وجود سکونت در منطقه یزد از دوران بسیار کهن است. برخی قدمت این شهر را به دوران ساسانیان و حتی پیش از آن نسبت می دهند. نام یزد در برخی متون زرتشتی نیز آمده که نشان از اهمیت آن در دوران پیش از اسلام دارد.

یکی از دلایل اصلی قدمت و تداوم حیات در یزد موقعیت جغرافیایی آن است. قرارگیری در حاشیه کویر و دور از مسیرهای اصلی نظامی باعث شده تا این شهر کمتر مورد هجوم و ویرانی قرار گیرد. همچنین ابداع و توسعه سیستم قنات ها امکان حیات و کشاورزی در این منطقه خشک را فراهم کرده و به پایداری سکونتگاه کمک کرده است. قنات ها شاهکارهای مهندسی ایرانی نه تنها آب مورد نیاز شهر را تأمین می کردند بلکه زیربنای توسعه شهری و جمعیتی در طول قرون بوده اند.

در طول تاریخ یزد همواره مرکزی برای فرهنگ دین و بازرگانی بوده است. حضور اقلیت های دینی مانند زرتشتیان در کنار مسلمانان نشان از رواداری و همزیستی مسالمت آمیز در این شهر دارد که خود عاملی در پایداری و قدمت آن است. معماری منحصر به فرد کویری با استفاده از مصالح بومی نظیر خشت و گل و طراحی متناسب با اقلیم گرم و خشک امکان زندگی راحت را در این منطقه فراهم کرده و به حفظ ساختار شهری در طول زمان کمک کرده است. این مجموع عوامل دست به دست هم داده اند تا یزد به عنوان یکی از قدیمی ترین شهرهای زنده جهان شناخته شود.

یزد اولین شهر خشتی دنیا

شهرت جهانی یزد بیش از هر چیز به دلیل بافت تاریخی بی نظیر آن است که به عنوان بزرگترین و دست نخورده ترین بافت خشتی جهان شناخته می شود و همین ویژگی باعث شده تا یزد عنوان اولین شهر خشتی دنیا را به خود اختصاص دهد. استفاده از خشت و گل در ساخت و ساز در این منطقه ریشه در اقلیم کویری و دسترسی آسان به این مصالح دارد. اما آنچه معماری یزد را متمایز می کند نه صرفاً استفاده از خشت بلکه مهارت و خلاقیت معماران یزدی در به کارگیری این مصالح برای خلق سازه هایی مقاوم زیبا و متناسب با محیط است.

خانه های خشتی با دیوارهای ضخیم سقف های گنبدی و طاق دار حیاط های مرکزی و بادگیرهای بلند نمونه هایی از این معماری هوشمندانه هستند. دیوارهای خشتی عایق حرارتی مناسبی هستند و در تابستان از ورود گرما و در زمستان از خروج گرما جلوگیری می کنند. سقف های گنبدی و طاق ها نیز علاوه بر زیبایی مقاومت سازه را افزایش می دهند و نیاز به تیرهای چوبی را که در منطقه کویری کمیاب است کاهش می دهند. حیاط مرکزی نیز فضایی خصوصی و خنک برای خانواده فراهم می کند.

اما شاخص ترین عنصر معماری خشتی یزد بادگیرها هستند. این برج های تهویه طبیعی که بر فراز خانه ها و بناها دیده می شوند هوای خنک را از بیرون به داخل ساختمان هدایت کرده و با عبور از حوض آب در حیاط فضایی مطبوع و دلپذیر ایجاد می کنند. سیستم قنات ها نیز بخشی جدایی ناپذیر از معماری خشتی یزد است که به تأمین آب برای خانه ها و باغ ها کمک می کند. مجموعه این عناصر بافت خشتی یزد را به یک شاهکار معماری تبدیل کرده که نشان دهنده توانایی انسان در سازگاری با محیط و خلق زیبایی از دل طبیعت است. ثبت جهانی بافت تاریخی یزد توسط یونسکو ارزش استثنایی این میراث خشتی را تأیید می کند.

تاریخ کهن یزد

تاریخ یزد به هزاران سال پیش بازمی گردد و این شهر در طول اعصار مختلف شاهد فراز و نشیب های بسیاری بوده است. شواهد تاریخی و باستان شناسی نشان می دهد که منطقه یزد از دیرباز محل سکونت انسان بوده است. برخی مورخان بنای اولیه شهر را به دوران اسکندر مقدونی یا حتی پیش از آن نسبت می دهند در حالی که برخی دیگر معتقدند یزد در دوران ساسانیان به عنوان یک مرکز مهم برای نگهداری گنجینه ها و زندانیان مورد توجه قرار گرفته است. نام یزد به معنی مقدس یا پاک است و با آیین زرتشت پیوند دارد که نشان از اهمیت این منطقه در دوران پیش از اسلام دارد.

پس از ورود اسلام به ایران یزد به تدریج به یکی از شهرهای مهم اسلامی تبدیل شد. در دوران آل کاکویه (قرن چهارم و پنجم هجری قمری) یزد از استقلال نسبی برخوردار بود و بناهای مهمی در آن ساخته شد. اما دوران اوج شکوفایی یزد در قرون هفتم و هشتم هجری قمری به ویژه در زمان حکومت اتابکان یزد و پس از آن در دوران ایلخانی و تیموری بود. در این دوره ها یزد به یک مرکز مهم تجاری فرهنگی و علمی تبدیل شد. قرارگیری در مسیر جاده ابریشم و ارتباط با شهرهای بزرگ آن زمان رونق اقتصادی و توسعه شهری را برای یزد به ارمغان آورد. بناهایی نظیر مسجد جامع یزد و مجموعه امیر چخماق یادگار این دوران پرشکوه هستند.

در دوران صفویه یزد همچنان به عنوان یک شهر مهم شناخته می شد و بناهای جدیدی به آن افزوده شد. در دوران قاجار یزد به یکی از مراکز مهم تولید منسوجات ابریشمی و پنبه ای تبدیل شد و بازرگانان یزدی نقش مهمی در تجارت ایران داشتند. اگرچه در برخی دوره ها مانند حمله افغان ها یزد آسیب هایی دید اما هرگز به طور کامل ویران نشد و همواره توانست حیات خود را ادامه دهد. این تداوم تاریخی و حفظ ساختار اولیه شهر در طول قرون متمادی یزد را به یک شهر تاریخی بی بدیل تبدیل کرده که داستان مقاومت سازگاری و فرهنگ غنی ایرانی را روایت می کند.

برترین جاذبه های گردشگری تاریخی و میراث فرهنگی

یزد به عنوان دومین شهر تاریخی جهان و اولین شهر خشتی دنیا مملو از جاذبه های گردشگری است که هر یک بخشی از تاریخ و فرهنگ غنی این دیار را به نمایش می گذارند. این جاذبه ها شامل بناهای تاریخی محله های قدیمی باغ ها موزه ها و مکان های مذهبی هستند که بازدید از آن ها برای هر گردشگری تجربه ای فراموش نشدنی خواهد بود. معماری منحصر به فرد کویری بافت منسجم شهری و داستان هایی که در پس هر کوچه و بنا پنهان شده اند یزد را به مقصدی ایده آل برای علاقه مندان به تاریخ معماری و فرهنگ تبدیل کرده است. در ادامه به معرفی برخی از برجسته ترین این جاذبه ها می پردازیم که بخش های جدایی ناپذیری از میراث فرهنگی یزد محسوب می شوند.

این جاذبه ها نه تنها از نظر تاریخی و معماری اهمیت دارند بلکه هر یک نمادی از سازگاری انسان با محیط زیست کویری اعتقادات مردم و سبک زندگی در این منطقه هستند. از کوچه های پرپیچ وخم و مسقف بافت قدیمی گرفته تا بادگیرهای سر به فلک کشیده قنات های زیرزمینی و بناهای مذهبی باستانی هر گوشه از یزد داستانی برای گفتن دارد. بازدید از این مکان ها فرصتی است برای درک عمیق تر فرهنگ و تمدن ایرانی و لمس زندگی در یکی از قدیمی ترین شهرهای زنده جهان. این میراث ارزشمند نه تنها هویت یزد را شکل داده بلکه بخشی مهم از میراث بشری محسوب می شود.

گردشگری در یزد تنها به بازدید از بناهای تاریخی محدود نمی شود بلکه شامل تجربه زندگی در خانه های سنتی چشیدن طعم غذاها و شیرینی های محلی خرید صنایع دستی اصیل یزدی مانند ترمه و دارایی بافی و آشنایی با آداب و رسوم مردمان این دیار است. یزد شهری است که در آن گذشته و حال در هم آمیخته اند و گردشگران می توانند در کنار بازدید از آثار باستانی زندگی روزمره مردم را نیز تجربه کنند. این ترکیب از تاریخ فرهنگ و زندگی جاری یزد را به مقصدی جذاب و متفاوت تبدیل کرده است.

بافت قدیمی شهر

بافت قدیمی شهر یزد که به عنوان بزرگترین بافت خشتی جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده قلب تپنده این شهر تاریخی است. قدم زدن در کوچه پس کوچه های تنگ و پرپیچ وخم آن که به آن ها سابات (کوچه های مسقف) می گویند تجربه ای شگفت انگیز از سفر در زمان است. دیوارهای بلند خشتی درهای چوبی قدیمی با کوبه های متفاوت برای زنان و مردان و بادگیرهای سر به فلک کشیده که از فراز بام ها نمایانند همگی عناصری هستند که هویت بصری این بافت را شکل می دهند. این کوچه ها نه تنها برای ایجاد سایه و محافظت در برابر آفتاب سوزان کویر طراحی شده اند بلکه از خانه ها در برابر طوفان های شن نیز محافظت می کنند و حس امنیت و صمیمیت را در میان ساکنان تقویت می کنند.

معماری بافت قدیمی یزد کاملاً متناسب با اقلیم گرم و خشک منطقه طراحی شده است. خانه ها معمولاً دارای حیاط مرکزی هستند که فضایی خصوصی خنک و دلپذیر را برای خانواده فراهم می کند. اطراف حیاط اتاق ها با کاربری های متفاوت برای فصول مختلف سال قرار گرفته اند. وجود آب انبارها قنات ها و سیستم های پیچیده آبرسانی در زیر بافت شهر نشان از مهارت و دانش مهندسی مردم یزد در مدیریت منابع آب در محیطی کم آب دارد. بازار قدیمی یزد نیز که بخشی از این بافت است با راسته و تیمچه های مختلف مرکز فعالیت های تجاری شهر در طول قرون بوده است.

حفظ و نگهداری این بافت تاریخی چالش های خاص خود را دارد اما تلاش های زیادی برای احیا و مرمت خانه ها و بناهای قدیمی صورت گرفته است. بسیاری از خانه های سنتی به اقامتگاه های بوم گردی هتل های سنتی رستوران ها و کافه ها تبدیل شده اند که فرصتی عالی برای گردشگران فراهم می کنند تا زندگی در فضایی تاریخی را تجربه کنند. بافت قدیمی یزد نه تنها یک مجموعه از بناهای تاریخی بلکه یک اکوسیستم شهری زنده است که سبک زندگی فرهنگ و تاریخ یک ملت را در خود جای داده است.

مسجد امیر چخماق

مجموعه امیر چخماق یکی از نمادهای اصلی شهر یزد و یکی از برجسته ترین بناهای تاریخی آن است که در مرکز شهر قرار دارد. این مجموعه که در قرن نهم هجری قمری توسط امیر جلال الدین چخماق شامی حاکم یزد در دوره تیموری و همسرش فاطمه خاتون ساخته شده شامل مسجد تکیه بازار آب انبار و حمام بوده است. شاخص ترین بخش این مجموعه نمای زیبای تکیه امیر چخماق با طاق های متعدد و مناره های بلند آن است که در شب با نورپردازی جلوه ای بسیار زیبا و باشکوه پیدا می کند و به یکی از شناخته شده ترین تصاویر یزد تبدیل شده است.

مسجد امیر چخماق که در کنار تکیه قرار دارد یکی از مساجد قدیمی و زیبای یزد است. این مسجد دارای گنبدی زیبا و محرابی با کاشی کاری های نفیس است. فضای داخلی مسجد با سادگی و زیبایی خاص خود محلی برای عبادت و آرامش است. بازار امیر چخماق نیز که در زیر تکیه و اطراف آن قرار دارد همچنان فعال است و محلی برای خرید صنایع دستی شیرینی های یزدی و سایر کالاها محسوب می شود. آب انبار بزرگ و معروف امیر چخماق نیز که در نزدیکی مجموعه قرار دارد یکی از بزرگترین آب انبارهای شهر بوده و در گذشته نقش مهمی در تأمین آب ساکنان منطقه داشته است.

مجموعه امیر چخماق نه تنها از نظر معماری و تاریخی اهمیت دارد بلکه از نظر فرهنگی و اجتماعی نیز جایگاه ویژه ای در میان مردم یزد دارد. این میدان در طول سال به ویژه در ایام محرم محل برگزاری مراسم عزاداری و تجمع مردم است. تکیه امیر چخماق به عنوان یک نماد شهری بخشی جدایی ناپذیر از هویت یزد و یکی از پربازدیدترین مکان های گردشگری این شهر است که بازدید از آن برای درک تاریخ و فرهنگ یزد ضروری است.

آتشکده های زرتشتیان

یزد یکی از مهم ترین مراکز زندگی زرتشتیان در ایران است و وجود آتشکده های باستانی در این شهر نشان از تاریخ طولانی حضور پیروان این دین کهن در این منطقه دارد. شاخص ترین آتشکده یزد آتشکده بهرام است که در سال ۱۳۱۳ شمسی ساخته شده اما آتش مقدسی که در آن نگهداری می شود قدمتی بیش از ۱۵۰۰ سال دارد. این آتش که از آتشکده کاریان در لارستان فارس آورده شده و در طول قرون در مکان های مختلفی حفظ و نگهداری شده نمادی از تداوم آیین زرتشت در ایران است.

معماری آتشکده بهرام یزد الهام گرفته از معماری دوران هخامنشی و ساسانی است. بنای اصلی بر روی سکویی قرار گرفته و دارای حوض آبی در مقابل آن است که نمادی از آب و پاکیزگی در آیین زرتشت است. درون آتشکده تالاری قرار دارد که در مرکز آن محفظه ای شیشه ای وجود دارد و آتش مقدس در آن می سوزد. موبدان زرتشتی مسئول نگهداری از این آتش هستند و بازدیدکنندگان می توانند از پشت شیشه شعله فروزان آن را مشاهده کنند. بالای سردر ورودی آتشکده نقش فروهر یکی از نمادهای مهم دین زرتشت دیده می شود.

علاوه بر آتشکده بهرام مکان های مقدس دیگری نیز برای زرتشتیان در یزد و اطراف آن وجود دارد مانند دخمه (برج خاموشی) که در گذشته برای انجام مراسم تدفین زرتشتیان استفاده می شده است. بازدید از آتشکده یزد فرصتی است برای آشنایی با یکی از کهن ترین ادیان جهان و درک بخشی از تاریخ و فرهنگ چند هزار ساله ایران. حضور زرتشتیان در کنار مسلمانان در یزد نمادی از همزیستی مسالمت آمیز پیروان ادیان مختلف در طول تاریخ این شهر است.

روستای توران پشت

روستای توران پشت واقع در جنوب غربی شهر یزد یکی از قدیمی ترین و تاریخی ترین روستاهای استان یزد و منطقه مهریز است. قدمت این روستا به دوران پیش از اسلام بازمی گردد و برخی آن را به دوران ساسانی یا حتی پیشدادیان نسبت می دهند. نام توران پشت نیز با افسانه ها و تاریخ اساطیری ایران پیوند خورده است. این روستا در منطقه ای کوهستانی و در نزدیکی کوه نیر قرار گرفته و طبیعت نسبتاً متفاوتی نسبت به دشت کویری یزد دارد.

توران پشت دارای آثار تاریخی متعددی است که نشان از قدمت و اهمیت آن در گذشته دارد. از جمله این آثار می توان به بقعه پیر مراد بقعه شمس الدین قلعه توران پشت و آرامگاه های تاریخی اشاره کرد. بقعه پیر مراد که برخی آن را آرامگاه یکی از سرداران یا شخصیت های مهم تاریخی می دانند بنایی سنگی با معماری ساده و کهن است. قلعه توران پشت نیز که بر فراز تپه ای مشرف به روستا قرار دارد در گذشته نقش دفاعی داشته است. وجود این آثار تاریخی توران پشت را به یک مقصد جذاب برای علاقه مندان به تاریخ و باستان شناسی تبدیل کرده است.

معماری روستای توران پشت نیز متناسب با اقلیم و جغرافیای منطقه است. خانه ها اغلب از سنگ و گل ساخته شده اند و بافت روستا به صورت پلکانی در دامنه کوه شکل گرفته است. طبیعت زیبای اطراف روستا به ویژه در فصول بهار و پاییز برای طبیعت گردی و کوهنوردی مناسب است. توران پشت نمونه ای از روستاهای تاریخی و کوهستانی استان یزد است که بافت سنتی و آرامش خاص خود را حفظ کرده و فرصتی برای تجربه زندگی روستایی در نزدیکی شهر تاریخی یزد فراهم می کند.

لیست سوالات متداول

دومین شهر تاریخی جهان کدام است؟

بر اساس برخی معیارها و به دلیل وسعت و حفظ بی نظیر بافت تاریخی و تداوم حیات شهری شهر یزد در ایران به عنوان دومین شهر تاریخی جهان شناخته می شود.

چرا یزد دومین شهر تاریخی جهان نامیده می شود؟

یزد به دلیل قدمت بسیار زیاد حفظ بخش وسیعی از بافت تاریخی خشتی خود به صورت زنده و پویا و تداوم حیات در طول هزاران سال این عنوان را کسب کرده است. ثبت جهانی بافت تاریخی یزد در یونسکو نیز گواهی بر اهمیت آن است.

جاذبه های گردشگری اصلی در دومین شهر تاریخی جهان (یزد) چیست؟

جاذبه های اصلی یزد شامل بافت قدیمی و خشتی شهر مجموعه امیر چخماق مسجد جامع یزد آتشکده های زرتشتیان باغ دولت آباد با بادگیر بلندش و خانه های تاریخی مانند خانه لاری ها و خانه ملک التجار هستند.

یزد به چه دلیل اولین شهر خشتی دنیاست؟

یزد به دلیل داشتن بزرگترین و دست نخورده ترین بافت خشتی در جهان که همچنان محل زندگی و فعالیت است عنوان اولین شهر خشتی دنیا را به خود اختصاص داده است. معماری هوشمندانه با استفاده از خشت متناسب با اقلیم کویر دلیل اصلی شکل گیری این بافت است.

قدیمی ترین روستای نزدیک یزد کدام است؟

روستای توران پشت در نزدیکی شهر یزد و در منطقه مهریز یکی از قدیمی ترین روستاهای استان یزد است که قدمت آن به دوران پیش از اسلام بازمی گردد و دارای آثار تاریخی کهنی است.