نیم عشر مهریه چقدر است؟ صفر تا صد محاسبه و نکات حقوقی
نیم عشر مهریه چقدر است؟ راهنمای جامع محاسبه و نکات حقوقی
نیم عشر مهریه معادل یک بیستم (۵ درصد) از کل مبلغ مهریه یا ارزش آن به نرخ روز است که به عنوان حق الاجرا توسط دولت دریافت می شود. این مبلغ، هزینه ای قانونی برای پوشش خدمات اجرایی قضایی در فرآیند مطالبه و وصول مهریه به شمار می رود. درک دقیق مفهوم نیم عشر مهریه، نحوه محاسبه آن و آگاهی از نکات حقوقی مرتبط، برای هر دو طرف دعوای مهریه، یعنی زوجه (متقاضی) و زوج (محکوم علیه)، حیاتی است. آگاهی از جزئیاتی نظیر زمان پرداخت، مسئولیت پرداخت، و به ویژه شرایط معافیت یا تخفیف، می تواند در مدیریت بهتر پرونده های حقوقی و جلوگیری از مشکلات آتی بسیار مؤثر باشد.
در نظام حقوقی ایران، مهریه حق مالی مهمی است که برای زن در عقد نکاح تعیین می شود. زمانی که زوجه قصد مطالبه مهریه را داشته باشد، پرونده او وارد فاز اجرایی شده و در این مرحله، پرداخت هزینه ای تحت عنوان نیم عشر یا حق الاجرا مطرح می گردد. این هزینه، بخشی جدایی ناپذیر از فرآیند اجرایی است و بر اساس قانون، باید به صندوق دولت واریز شود. اهمیت این موضوع تنها به جنبه مالی آن محدود نمی شود، بلکه آگاهی از آن به افراد کمک می کند تا با دیدی روشن تر و برنامه ریزی دقیق تر، مسیر حقوقی خود را طی کنند. پیچیدگی های مرتبط با تغییرات قانونی و رویه های قضایی نیز بر لزوم یک راهنمای جامع در این زمینه می افزاید.
۱. نیم عشر چیست؟ تعریفی جامع و تمایز آن با سایر هزینه ها
در مباحث حقوقی و قضایی، اصطلاح «نیم عشر» به مبلغی اطلاق می شود که دادگاه ها یا ادارات اجرای اسناد رسمی، علاوه بر مبلغ اصلی محکوم به، برای اجرای حکم و صدور اجراییه دریافت می کنند. این مبلغ معادل یک بیستم یا همان ۵% از کل مبلغ محکوم به است. هدف اصلی از دریافت این هزینه، پوشش دادن به خدماتی است که قوه قضائیه یا سازمان ثبت اسناد و املاک کشور برای به اجرا درآوردن یک حکم یا سند لازم الاجرا ارائه می دهد.
۱.۱. تعریف حقوقی نیم عشر به زبان ساده
از منظر حقوقی، نیم عشر به معنای ۵ درصد از مبلغی است که یک فرد (محکوم علیه) بر اساس حکم قطعی دادگاه یا سند لازم الاجرا، مکلف به پرداخت آن به طرف مقابل (محکوم له) می شود. این مبلغ مستقیماً به دولت تعلق می گیرد و بخشی از درآمدهای عمومی دولت را تشکیل می دهد. برخلاف تصور عمومی، نیم عشر صرفاً یک کارمزد ساده بانکی نیست، بلکه هزینه ای قانونی است که اجرای عدالت و تحقق حقوق افراد را تسهیل می کند. این هزینه نه تنها در پرونده های مهریه، بلکه در سایر دعاوی مالی نظیر چک برگشتی، سفته، و مطالبات قراردادی نیز مطرح می شود و مکلفین به اجرای حکم باید آن را پرداخت کنند.
۱.۲. هدف از دریافت نیم عشر: هزینه اجرای حکم و خدمات قضایی دولت
دریافت نیم عشر دلایل روشنی دارد که عمدتاً به هزینه های اجرایی و عملیاتی سیستم قضایی بازمی گردد. وقتی حکمی صادر و اجراییه آن ابلاغ می شود، مراحلی نظیر شناسایی و توقیف اموال، ارزیابی، مزایده، و نهایی کردن انتقال دارایی ها در جریان قرار می گیرد. این مراحل نیازمند صرف زمان، نیروی انسانی و منابع مالی از سوی نهادهای دولتی است. نیم عشر به عنوان حق الاجرای خدمات دولتی، این هزینه ها را جبران کرده و به نوعی، سهمی از هزینه فعالیت های اجرایی را از محکوم علیه یا در شرایط خاص از محکوم له دریافت می کند. این سازوکار، تضمین کننده این است که خدمات قضایی در راستای اجرای احکام، پایدار و مؤثر باقی بمانند.
۱.۳. تفاوت نیم عشر با هزینه دادرسی
یکی از ابهامات رایج در بین عموم مردم، اشتباه گرفتن نیم عشر با هزینه دادرسی است. با این حال، این دو مفهوم کاملاً متفاوت و در مراحل مختلف پرونده قضایی کاربرد دارند:
- هزینه دادرسی: این هزینه در ابتدای اقامه دعوا و برای رسیدگی به پرونده در دادگاه پرداخت می شود. هر پرونده ای که در مرجع قضایی مطرح شود، صرف نظر از نتیجه آن، نیازمند پرداخت هزینه دادرسی است. این مبلغ بر اساس ارزش خواسته (مبلغ مورد مطالبه) و نوع دعوا (مالی یا غیرمالی) تعیین می شود.
- نیم عشر (حق الاجرا): این هزینه پس از صدور حکم قطعی و در مرحله اجرای حکم دریافت می شود. به عبارت دیگر، زمانی که پرونده به مرحله اجرایی می رسد و قرار است حکم دادگاه عملاً به اجرا درآید (مثلاً از طریق توقیف و فروش اموال)، نیم عشر مطالبه می شود. اگر حکمی صادر شود اما نیازی به اجرای آن نباشد (مثلاً طرفین خودشان توافق کنند)، نیم عشر تعلق نمی گیرد یا به صورت تخفیف خورده محاسبه می شود.
بنابراین، هزینه دادرسی پیش شرط رسیدگی به دعواست، در حالی که نیم عشر، هزینه پسینی و مربوط به عملیات اجرایی حکم است.
۱.۴. ارتباط نیم عشر با حق الاجرا
اصطلاحات «نیم عشر» و «حق الاجرا» غالباً به جای یکدیگر به کار می روند و در عمل، هر دو به یک مفهوم اشاره دارند: مبلغی که بابت هزینه اجرای حکم یا سند لازم الاجرا توسط دولت اخذ می شود. در متون قانونی، به ویژه در قانون اجرای احکام مدنی، واژه «حق الاجرا» بیشتر مورد استفاده قرار گرفته است. ماده ۱۶۰ قانون اجرای احکام مدنی صراحتاً به حق الاجرا اشاره می کند و میزان آن را مشخص می سازد. از این رو، می توان گفت نیم عشر یک عبارت عامیانه و متداول تر است که به صورت خاص به همان حق الاجرای ۵ درصدی دولتی اشاره دارد. در این مقاله نیز، ما این دو واژه را به صورت مترادف و در یک مفهوم به کار می بریم تا ابهامی برای خواننده پیش نیاید.
۲. انواع نیم عشر: نیم عشر دولتی و نیم عشر اجرایی
با وجود اینکه اصطلاح نیم عشر به صورت کلی برای حق الاجرای ۵ درصدی دولتی به کار می رود، اما در عمل و بسته به مرجع صدور اجراییه (دادگاه یا اداره ثبت) و شرایط خاص پرونده، می توان از دو نوع متمایز نیم عشر دولتی و نیم عشر اجرایی سخن گفت که هر یک ویژگی ها و مسئولیت های پرداخت متفاوتی دارند.
۲.۱. نیم عشر دولتی
نیم عشر دولتی عمدتاً در مواردی مطرح می شود که زوجه برای مطالبه مهریه خود به دادگاه یا اجرای ثبت مراجعه می کند. در این نوع نیم عشر:
- تعریف و کاربرد: این مبلغ معادل یک بیستم (۵%) از کل مبلغ مهریه یا ارزش آن به نرخ روز است و معمولاً در ابتدای فرآیند اجرایی و هنگام ارائه درخواست مطالبه مهریه، توسط متقاضی (زوجه) باید پرداخت شود.
- نقش آن در دعاوی مالی و تأکید بر مهریه: گرچه مفهوم نیم عشر دولتی در سایر دعاوی مالی نیز وجود دارد، اما برجسته ترین کاربرد و بحث های حقوقی پیرامون آن در پرونده های مطالبه مهریه است. این هزینه برای شروع عملیات اجرایی و پیگیری قضایی یا ثبتی وصول مهریه لازم است.
- مسئولیت اولیه و نهایی پرداخت: مسئولیت اولیه پرداخت نیم عشر دولتی در پرونده مهریه بر عهده زوجه است که درخواست اجرا را ارائه می دهد. با این حال، قانونگذار پیش بینی کرده است که این مبلغ در نهایت از اموال زوج (محکوم علیه) وصول و به زوجه بازگردانده شود. به عبارت دیگر، اگرچه زن ابتدا این مبلغ را پرداخت می کند، اما بار مالی نهایی آن بر دوش مرد خواهد بود. این سازوکار، به منظور تضمین حق زن برای مطالبه مهریه و در عین حال، جبران هزینه های اجرایی دولت طراحی شده است.
۲.۲. نیم عشر اجرایی
نیم عشر اجرایی به طور خاص به حق الاجرایی اشاره دارد که پس از صدور اجراییه از سوی دادگاه یا اداره ثبت اسناد رسمی و انجام مراحل اجرایی، از محکوم علیه دریافت می شود:
- تعریف و شرایط تعلق: این نوع نیم عشر زمانی تعلق می گیرد که عملیات اجرایی عملاً آغاز شده و نیازمند اقدامات اجرایی نظیر ابلاغ، توقیف اموال، مزایده و … باشد. مبلغ آن نیز ۵% از محکوم به است.
- مسئولیت اصلی پرداخت: مسئولیت اصلی پرداخت نیم عشر اجرایی، همواره بر عهده محکوم علیه است. در پرونده مهریه، این مسئولیت مستقیماً متوجه زوج است.
- موارد تخفیف و معافیت خاص این نوع نیم عشر: ماده ۱۶۰ قانون اجرای احکام مدنی، شرایطی را برای تخفیف در پرداخت حق الاجرا (نیم عشر اجرایی) پیش بینی کرده است:
- اگر محکوم علیه ظرف ۱۰ روز پس از ابلاغ اجراییه، بدهی خود را به طور کامل پرداخت کند یا با محکوم له توافق کند، نصف حق الاجرا (یعنی ۲.۵%) از او دریافت می شود.
- اگر محکوم علیه قبل از ابلاغ اجراییه به طور کامل با محکوم له تفاهم کند و بدهی را پرداخت نماید، هیچ حق الاجرایی تعلق نمی گیرد.
- اگر پس از مهلت ۱۰ روزه اما قبل از عملیات اجرایی (مانند مزایده)، طرفین سازش کنند، باز هم نصف حق الاجرا دریافت خواهد شد.
این شرایط به منظور تشویق طرفین به حل و فصل سریع تر اختلافات و کاهش بار اجرایی سیستم قضایی در نظر گرفته شده است.
۳. نیم عشر مهریه چقدر است؟ راهنمای کامل محاسبه با مثال ها
محاسبه نیم عشر مهریه یکی از دغدغه های اصلی طرفین درگیر در پرونده های مهریه است. این بخش به تفصیل به فرمول کلی و مثال های کاربردی برای درک بهتر نحوه محاسبه نیم عشر می پردازد.
۳.۱. فرمول کلی محاسبه نیم عشر
فرمول محاسبه نیم عشر بسیار ساده است: ۵% از مبلغ محکوم به.
محکوم به در پرونده مهریه، همان مبلغ یا ارزش مهریه است که دادگاه حکم به پرداخت آن داده است. بنابراین، برای به دست آوردن نیم عشر، کافی است:
نیم عشر = (مبلغ محکوم به) × ۰.۰۵
این فرمول در تمامی دعاوی مالی، از جمله مهریه، چک، سفته و سایر مطالبات، به یک شکل اجرا می شود.
۳.۲. محاسبه نیم عشر مهریه بر مبنای سکه
یکی از متداول ترین انواع مهریه در ایران، مهریه بر مبنای سکه (طلا) است. از آنجا که سکه یک دارایی با ارزش متغیر است، نحوه محاسبه نیم عشر آن دارای پیچیدگی هایی است.
چگونگی محاسبه ۵% از تعداد سکه ها
برای محاسبه نیم عشر مهریه سکه، ابتدا باید ارزش ریالی سکه ها در زمان مطالبه یا اجرای حکم، توسط کارشناس رسمی دادگستری تعیین شود. پس از تبدیل تعداد سکه ها به ارزش ریالی روز، فرمول کلی نیم عشر بر روی آن اعمال می گردد.
مثال ۱: محاسبه نیم عشر برای ۱۱۰ سکه بهار آزادی
فرض کنید مهریه زوجه ۱۱۰ سکه تمام بهار آزادی است و در تاریخ مطالبه، هر سکه معادل ۴۰,۰۰۰,۰۰۰ ریال (۴ میلیون تومان) ارزش دارد. مراحل محاسبه به شرح زیر است:
- محاسبه کل ارزش مهریه: ۱۱۰ سکه × ۴۰,۰۰۰,۰۰۰ ریال/سکه = ۴,۴۰۰,۰۰۰,۰۰۰ ریال (۴۴۰ میلیون تومان)
- محاسبه نیم عشر: ۴,۴۰۰,۰۰۰,۰۰۰ ریال × ۰.۰۵ = ۲۲۰,۰۰۰,۰۰۰ ریال (۲۲۰ میلیون ریال یا ۲۲ میلیون تومان)
بنابراین، نیم عشر مهریه در این مثال، ۲۲۰ میلیون ریال خواهد بود.
مثال ۲: محاسبه نیم عشر برای ۵۰۰ سکه تمام بهار آزادی
فرض کنید مهریه زوجه ۵۰۰ سکه تمام بهار آزادی است و در تاریخ مطالبه، هر سکه معادل ۵۰,۰۰۰,۰۰۰ ریال (۵ میلیون تومان) ارزش دارد. مراحل محاسبه به شرح زیر است:
- محاسبه کل ارزش مهریه: ۵۰۰ سکه × ۵۰,۰۰۰,۰۰۰ ریال/سکه = ۲۵,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ ریال (۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان)
- محاسبه نیم عشر: ۲۵,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ ریال × ۰.۰۵ = ۱,۲۵۰,۰۰۰,۰۰۰ ریال (۱۲۵ میلیون تومان)
در این حالت، نیم عشر مهریه ۱,۲۵۰,۰۰۰,۰۰۰ ریال خواهد بود.
نکته مهم: ارزش سکه در زمان مطالبه و اجرای حکم، بسته به نوسانات بازار طلا، متغیر است. لذا، مبنای محاسبه نیم عشر، ارزش روز سکه در زمان تعیین و تقویم مهریه توسط دادگاه یا کارشناس رسمی خواهد بود. این امر به ویژه در مهریه های سنگین، تأثیر چشمگیری بر مبلغ نهایی نیم عشر دارد و ضروری است که طرفین به این موضوع توجه کنند.
۳.۳. مبنای محاسبه: اصل خواسته یا به انضمام خسارت تأخیر تأدیه؟
یکی از نقاط اختلاف نظر و ابهام در رویه های اجرایی، این است که آیا نیم عشر صرفاً بر مبنای «اصل خواسته» (مبلغ مهریه) محاسبه می شود یا «اصل خواسته به انضمام خسارت تأخیر تأدیه»؟
در رویه غالب و با استناد به تفسیر قانونی، نیم عشر یا حق الاجرا شامل اصل خواسته به انضمام خسارت تأخیر تأدیه می شود. دلیل این امر این است که خسارت تأخیر تأدیه نیز به عنوان بخشی از دین اصلی در حکم محکومیت منظور می گردد و حکم دادگاه شامل پرداخت هر دو جزء می شود. بنابراین، زمانی که مبلغ نهایی محکوم به (شامل اصل مهریه و خسارت تأخیر تأدیه) مشخص شد، نیم عشر بر روی کل آن مبلغ محاسبه خواهد شد.
توصیه مهم: با توجه به احتمال وجود اختلاف نظرهای جزئی در برخی شعب اجرای احکام، همواره توصیه می شود قبل از اقدام، از واحد اجرای احکام مربوطه در خصوص مبنای دقیق محاسبه نیم عشر استعلام نمایید تا از بروز هرگونه ابهام یا محاسبه اشتباه جلوگیری شود. این اقدام می تواند از هدر رفتن زمان و منابع شما پیشگیری کند.
۳.۴. محاسبه نیم عشر در سایر دعاوی مالی (چک، سفته، مطالبات)
همانند مهریه، در سایر دعاوی مالی نظیر مطالبه وجه چک، سفته، مطالبات قراردادی، و دیون دیگر نیز نحوه محاسبه نیم عشر کاملاً مشابه است. یعنی ۵% از کل مبلغ محکوم به (شامل اصل دین و در صورت وجود، خسارت تأخیر تأدیه و سایر هزینه های قانونی) به عنوان نیم عشر دولتی دریافت می شود. این یک قاعده عمومی در قانون اجرای احکام مدنی است که در تمامی پرونده های با ماهیت مالی رعایت می گردد.
۴. نکات حقوقی کلیدی و شرایط پرداخت نیم عشر مهریه
درک شرایط پرداخت و نکات حقوقی مربوط به نیم عشر مهریه، برای هر دو طرف پرونده حیاتی است. این بخش به بررسی جزئیات مربوط به زمان بندی، مسئولیت و شرایط معافیت از پرداخت نیم عشر می پردازد.
۴.۱. زمان بندی پرداخت نیم عشر مهریه
زمان پرداخت نیم عشر بسته به نقش افراد در پرونده متفاوت است:
- توسط زوجه (متقاضی): زوجه به عنوان متقاضی اجرای مهریه، معمولاً در زمان ارائه درخواست به اداره ثبت اسناد یا دادگاه (در ابتدای کار) مکلف به پرداخت اولیه نیم عشر دولتی است. این مبلغ به حساب دولت واریز می شود تا فرآیند اجرایی آغاز گردد.
- مطالبه از زوج (محکوم علیه): پس از قطعی شدن حکم دادگاه و وصول مهریه، مبلغ نیم عشر که قبلاً توسط زوجه پرداخت شده، از اموال زوج کسر و به زوجه بازگردانده می شود. به عبارت دیگر، بار مالی نهایی نیم عشر بر دوش زوج است.
- مهلت ۱۰ روزه پس از ابلاغ اجراییه: مطابق ماده ۱۶۰ قانون اجرای احکام مدنی، حق الاجرا (نیم عشر) پس از ۱۰ روز از تاریخ ابلاغ اجراییه مطالبه خواهد شد. این مهلت ۱۰ روزه برای محکوم علیه (زوج) فرصتی است تا با پرداخت بدهی یا توافق با محکوم له، از پرداخت تمام یا بخشی از نیم عشر معاف شود:
- توافق طرفین در این مهلت: اگر زوج و زوجه ظرف ۱۰ روز پس از ابلاغ اجراییه با یکدیگر توافق کنند و مهریه پرداخت شود یا ترتیبی برای پرداخت آن داده شود، تنها نصف حق الاجرا (۲.۵%) از محکوم علیه دریافت می گردد.
- عدم تعلق حق الاجرا در صورت تفاهم قبل از ابلاغ اجراییه: در صورتی که زوج و زوجه قبل از اینکه اجراییه به زوج ابلاغ شود، با یکدیگر به توافق برسند و پرونده به اجرای احکام نرسد، هیچ حق الاجرایی به دولت تعلق نخواهد گرفت. این بهترین حالت برای طرفین است زیرا از پرداخت هرگونه هزینه اجرایی جلوگیری می کند.
۴.۲. مسئولیت پرداخت نیم عشر مهریه بر عهده کیست؟ (مسئولیت اولیه و نهایی)
در پرونده های مهریه، مسئولیت پرداخت نیم عشر دارای دو جنبه اولیه و نهایی است:
- مسئولیت اولیه: در ابتدا، این زوجه است که به عنوان متقاضی اجرای حکم، باید مبلغ نیم عشر دولتی را به حساب دولت واریز کند تا پرونده او به جریان بیفتد و عملیات اجرایی آغاز شود.
- مسئولیت نهایی: در پایان فرآیند، پس از اینکه حکم مهریه به طور کامل اجرا و مهریه به زوجه پرداخت شد، زوج به عنوان محکوم علیه، مکلف به پرداخت این مبلغ به دولت خواهد بود. به عبارت دیگر، مبلغی که زوجه در ابتدا پرداخته است، از اموال زوج دریافت شده و به زوجه مسترد می گردد. بنابراین، بار مالی نهایی بر عهده زوج است.
- مسئولیت پرداخت در صورت توافق یا سازش: در صورتی که طرفین به توافق یا سازش برسند، مسئولیت پرداخت نیم عشر می تواند تغییر کند. اگر توافق قبل از ابلاغ اجراییه باشد، نیم عشر تعلق نمی گیرد. اگر ظرف ۱۰ روز پس از ابلاغ باشد، نصف آن دریافت می شود. در این موارد، طرفین می توانند در خصوص نحوه پرداخت همین نیم عشر تخفیف خورده نیز با یکدیگر توافق کنند.
۴.۳. شرایط معافیت و تخفیف از پرداخت نیم عشر مهریه
قانونگذار شرایطی را برای معافیت یا تخفیف در پرداخت نیم عشر پیش بینی کرده است تا فشار مالی بر افراد، به ویژه زنان، کاهش یابد و در عین حال، سازش و حل و فصل اختلافات تشویق شود.
۴.۳.۱. دادخواست اعسار از پرداخت نیم عشر (توسط زوجه)
زوجه در صورتی که توانایی مالی لازم برای پرداخت نیم عشر دولتی را در ابتدای فرآیند اجرایی نداشته باشد، می تواند دادخواست اعسار از پرداخت نیم عشر را به دادگاه ارائه دهد. شرایط و مدارک مورد نیاز عبارتند از:
- چه کسی و در چه زمانی می تواند درخواست اعسار دهد: تنها زوجه (متقاضی) می تواند این درخواست را در زمان ارائه دادخواست مطالبه مهریه یا حتی پس از آن، اما پیش از آغاز کامل عملیات اجرایی و توقیف اموال، به دادگاه تقدیم کند.
- شرایط و مدارک مورد نیاز: زوجه باید با معرفی دو شاهد معتبر به دادگاه، عدم توانایی مالی خود را برای پرداخت نیم عشر اثبات کند. شهود باید از وضعیت مالی زوجه آگاه بوده و در دادگاه شهادت دهند. ارائه لیست اموال و دارایی ها (در صورت وجود) نیز ممکن است مورد نیاز باشد.
- روند بررسی دادگاه و تأثیر آن بر پرونده: دادگاه پس از بررسی مدارک و شنیدن شهادت شهود، در صورتی که اعسار زوجه را احراز کند، حکم به معافیت موقت یا دائم زوجه از پرداخت نیم عشر خواهد داد. این معافیت به معنای عدم پرداخت کلی نیم عشر نیست، بلکه تنها مسئولیت پرداخت اولیه را از دوش زوجه برمی دارد. پس از صدور حکم مهریه و وصول آن از زوج، این مبلغ از زوج دریافت و به دولت پرداخت می شود.
۴.۳.۲. توافق و سازش (قبل و بعد از اجراییه)
همانطور که در بخش های قبلی اشاره شد، توافق و سازش بین زوجین می تواند تأثیر بسزایی بر میزان نیم عشر پرداختی داشته باشد:
- تفاهم قبل از ابلاغ اجراییه: در این حالت، به دلیل عدم تشکیل کامل پرونده اجرایی، هیچ نیم عشری تعلق نمی گیرد.
- توافق ظرف ۱۰ روز پس از ابلاغ: اگر زوجین در مهلت ۱۰ روزه مقرر در قانون (پس از ابلاغ اجراییه) به سازش برسند، نصف حق الاجرا (۲.۵%) از محکوم علیه دریافت می شود.
- توافق بعد از ۱۰ روز: اگر توافق پس از اتمام مهلت ۱۰ روزه صورت گیرد، اما قبل از انجام اقدامات اجرایی جدی، باز هم نصف حق الاجرا مطالبه می گردد. در صورت آغاز عملیات اجرایی (مانند مزایده)، حق الاجرا کامل خواهد بود.
۴.۳.۳. آخرین تغییرات قانونی و شرایط معافیت در سال ۱۴۰۴
سال ۱۴۰۴ شاهد تغییرات مهمی در رویه اجرایی و تفسیر قوانین مرتبط با نیم عشر، به ویژه در خصوص پرونده های مهریه و رفع توقیف بوده است. با پایان اعتبار قانون برنامه پنجساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و تفسیر جدید از ماده ۹۸ قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت، رویه های اجرایی دستخوش تغییر شده اند:
- بررسی پایان اعتبار قانون برنامه ششم توسعه: سابقاً بند ب ماده ۱۱۳ قانون برنامه ششم، شرایطی را برای معافیت از پرداخت هزینه های اجرایی (مانند نیم عشر) در صورت انصراف از ادامه عملیات اجرایی فراهم می کرد. با پایان یافتن این قانون، این معافیت به شکل سابق دیگر موضوعیت ندارد.
- تفسیر جدید از ماده ۹۸ قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت: بر اساس رویه جدید و دستورات ریاست اداره پنجم اجرای اسناد رسمی لازم الاجرا، معافیت از پرداخت نیم عشر اجرایی صرفاً در مواردی است که طلب به هیچ وجه وصول نگردیده باشد و پرونده به طور کامل مختومه گردد.
- توضیح رویه جدید در خصوص انصراف از ادامه عملیات اجرایی و رفع توقیف: پیش از این، متقاضی (مثلاً زوجه) می توانست در حین باز بودن پرونده اجرایی، درخواست رفع توقیف از اموال خاص (حساب بانکی، ملک، خودرو) یا رفع ممنوع الخروجی را بدون پرداخت نیم عشر و بدون مختومه کردن کامل پرونده ارائه دهد و مجدداً در زمان مقتضی درخواست توقیف یا ممنوع الخروجی جدید را مطرح کند. اما اکنون، با رویه جدید، درخواست رفع توقیف به صورت اختصاصی و موردی، تنها در صورتی ممکن است که نیم عشر و حقوق دولتی به طور کامل پرداخت شود. رفع توقیف بدون پرداخت حق الاجرا، فقط به صورت کلی و همزمان با درخواست ختم کامل پرونده و با شرط عدم وصول هرگونه طلب، امکان پذیر است.
- اهمیت این تغییرات: این تغییرات به معنای سخت تر شدن شرایط معافیت و لزوم پرداخت نیم عشر در بسیاری از موارد انصراف یا رفع توقیف موقت است. این امر بر لزوم برنامه ریزی دقیق تر و آگاهی از حقوق و تعهدات قبل از هرگونه اقدام در پرونده های اجرایی تأکید می کند.
۴.۴. نیم عشر در صورت انصراف یا رضایت زوجه
همانطور که در بخش تغییرات قانونی ۱۴۰۴ ذکر شد، رویه در خصوص انصراف یا رضایت زوجه تغییر یافته است. سابقاً اگر زوجه پس از صدور اجراییه از ادامه عملیات اجرایی منصرف می شد، در بسیاری موارد از پرداخت نیم عشر معاف می گردید. اما اکنون، حتی در صورت انصراف یا رضایت زوجه از ادامه عملیات اجرایی، اگر قسمتی از طلب (مهریه) وصول شده باشد یا اقدامات اجرایی آغاز شده باشد، نیم عشر دولتی باید پرداخت شود. معافیت تنها در شرایطی ممکن است که هیچ طلبی وصول نشده و پرونده به طور کامل و بدون هیچگونه وصولی مختومه گردد. این تغییر، تأکید بر حق الزحمه دولت برای انجام فرآیندهای اجرایی است.
۴.۵. پرداخت نیم عشر در موارد مزایده اموال
در صورتی که برای وصول مهریه یا سایر دیون، اموال محکوم علیه (زوج) از طریق مزایده به فروش برسد، مسئولیت پرداخت نیم عشر (حق الاجرا) بر عهده برنده مزایده (خریدار) خواهد بود. یعنی، فردی که مال را در مزایده خریداری می کند، علاوه بر مبلغ پیشنهادی خود برای خرید مال، مکلف به پرداخت نیم عشر دولتی نیز می شود. این مبلغ از محل وجوه پرداختی خریدار تأمین و به حساب دولت واریز می گردد. این قاعده برای تمامی مزایده های قضایی و ثبتی اعمال می شود و تضمین می کند که هزینه های اجرایی از محل فروش اموال وصول گردد.
سوالات متداول
آیا نیم عشر مهریه حتماً باید نقداً پرداخت شود یا می توان تقاضای اعسار داد؟
بله، نیم عشر مهریه در وهله اول باید به صورت نقدی پرداخت شود. اما همانطور که در بخش ۴.۳.۱ توضیح داده شد، زوجه در صورت عدم توانایی مالی می تواند با ارائه دادخواست اعسار از پرداخت نیم عشر و معرفی دو شاهد، از پرداخت نقدی آن معاف شود. در این صورت، نیم عشر از زوج وصول خواهد شد.
اگر زوج توانایی پرداخت مهریه و نیم عشر را نداشته باشد، حکم قاضی چه خواهد بود؟
اگر زوج توانایی پرداخت مهریه و نیم عشر را نداشته باشد، می تواند دادخواست اعسار از پرداخت مهریه و همچنین اعسار از پرداخت نیم عشر را ارائه دهد. دادگاه پس از بررسی وضعیت مالی زوج و احراز اعسار، حکم به پرداخت مهریه به صورت اقساطی خواهد داد. در خصوص نیم عشر نیز، پرداخت آن به تعویق افتاده یا به نحوی که قاضی تشخیص دهد، از زوج وصول می شود.
آیا نیم عشر مهریه برای مهریه های غیر از سکه (مثلاً اموال معین) نیز ۵% است؟
بله، فرمول کلی محاسبه نیم عشر (۵% از محکوم به) برای تمامی انواع مهریه، اعم از سکه، پول نقد، اموال منقول یا غیرمنقول معین (نظیر ملک یا خودرو)، یکسان است. تنها تفاوت در این است که برای اموال معین، ابتدا باید ارزش ریالی آن مال در زمان مطالبه، توسط کارشناس رسمی دادگستری ارزیابی شود و سپس ۵% از این ارزش محاسبه گردد.
در صورت فوت زوجه، آیا ورثه او نیز باید نیم عشر را پرداخت کنند؟
در صورت فوت زوجه، ورثه او (که وارث مهریه نیز محسوب می شوند) می توانند فرآیند مطالبه مهریه را ادامه دهند. در این حالت، اگر ورثه تقاضای اجرا داشته باشند، همانند زوجه، در ابتدا مسئول پرداخت نیم عشر خواهند بود، با این تفاوت که آن ها نیز می توانند در صورت عدم توانایی مالی، تقاضای اعسار از پرداخت نیم عشر را به دادگاه ارائه دهند.
چه مدارکی برای اثبات اعسار از پرداخت نیم عشر مورد نیاز است؟
برای اثبات اعسار از پرداخت نیم عشر، زوجه باید علاوه بر دادخواست اعسار، لیست کامل اموال و دارایی های خود را به دادگاه ارائه دهد. مهمترین مدرک در این خصوص، معرفی و شهادت دو نفر شاهد معتبر است که از وضعیت مالی زوجه آگاه بوده و در دادگاه عدم توانایی وی در پرداخت نیم عشر را گواهی دهند. معمولاً کارت ملی یا شناسنامه شهود نیز برای شناسایی و ثبت شهادت آن ها لازم است.
آیا در شورای حل اختلاف نیز نیم عشر دولتی دریافت می شود؟
شوراهای حل اختلاف در برخی دعاوی مالی که نصاب آن کمتر از میزان مشخصی باشد، صلاحیت رسیدگی دارند. در صورتی که شورای حل اختلاف حکمی مبنی بر پرداخت وجه صادر کند و آن حکم نیاز به اجرا داشته باشد، نیم عشر دولتی (یا حق الاجرا) بر اساس همان قواعد کلی از محکوم علیه دریافت خواهد شد. بنابراین، تعلق نیم عشر محدود به دادگاه ها نیست و در صورت صدور و اجرای حکم از سوی شورای حل اختلاف نیز موضوعیت دارد.
نتیجه گیری
نیم عشر مهریه، به عنوان یک بیستم (۵%) از مبلغ محکوم به مهریه، بخش جدایی ناپذیری از فرآیند قانونی مطالبه و وصول مهریه در ایران است. در این مقاله به تفصیل به تعریف نیم عشر، تمایز آن با سایر هزینه ها، انواع آن (دولتی و اجرایی) و نحوه محاسبه دقیق آن با ارائه مثال های کاربردی پرداخته شد. تأکید گردید که مسئولیت پرداخت نهایی نیم عشر بر عهده زوج (محکوم علیه) است، اگرچه در ابتدا ممکن است زوجه (متقاضی) آن را بپردازد. همچنین، شرایط معافیت و تخفیف از پرداخت نیم عشر، به ویژه از طریق دادخواست اعسار توسط زوجه و تأثیر توافقات طرفین، مورد بررسی قرار گرفت.
نکات مهم حقوقی، از جمله زمان بندی پرداخت و آخرین تغییرات قانونی در سال ۱۴۰۴ که بر رویه معافیت و رفع توقیف تأثیرگذار است، تشریح شد. این تغییرات بر اهمیت دقت و آگاهی در فرآیندهای اجرایی تأکید می کنند. با توجه به پیچیدگی های حقوقی و تغییرات مداوم در رویه های قضایی، اکیداً توصیه می شود در هر مرحله از پرونده های مطالبه مهریه، از مشاوره تخصصی وکیل یا کارشناس حقوقی بهره مند شوید. این اقدام نه تنها از بروز خطاهای احتمالی جلوگیری می کند، بلکه می تواند به تسریع فرآیند و حفظ حقوق شما کمک شایانی نماید.